Ebedi yol islam kohne indd

617

N

o

İP

Ə

KYOLU N

ƏŞ

R

İYY

AT

I

ri nin məclislərinə gedər, mühazirələrini dinləyərdi. Bir dəfə Zey-

rək məscidinə gələrək orada dərs verən Əlauddin Əli Tusi nin (v. 

887/1482) dərsində iştirak etmişdi. Müdərrsin sağına Pad şah, so lu-

na da vəziri Mahmud Paşa oturdular. Müdərris çox müşkül ifadələ ri 

asan lıqla həll edir, ən incə  məsələləri elə ustalıqla izah edirdi ki, 

Pad şah məmnunluğundan və sevincindən oturduğu yerdə du ra bil-

mir, az qala uçmaq istəyirdi. Dərsdən sonra Tusiyə bir xələt və on 

min dirhəm ənam verdi. Tələbələrinin hər birinə də beş yüz dir həm 

bəx şişlər verdi.

761

3. Müsəlmanların Elmə Verdiyi Töhfələr

Tarix boyunca fərqli yerlərdə bir çox fərqli mədəniyyətlər zü hur 

et miş, bunlar bir-birinə  təsir etmiş  və bir-birinin elmi mirasını alıb 

in kişaf etdirmişdir. Beləcə elm müxtəlif mədəniyyətlərin töhfə lə-

ri ilə daha çox inkişaf etmə imkanı əldə etmişdir. Müsəlmanlar da 

əv vəlki mədəniyyətlərdən elm almış, bunu böyük təvazökarlıq la 

ifa də etmiş  və öyrəndikləri bilikləri artırmaqla elmə mühüm töh fə-

lər vermişdirlər. Müsəlmanları bu yolda səy göstərməyə sövq edən 

amil, Peyğəmbərin (s.ə.s):

“Hikmət, möminin itkisidir, tapdığı yerdə onu götürmək üçün 

hər kəsdən daha çox haqqa sahibidir”,

762

  hədisi-şərifi ol muş dur. 

Uşaqlıqdan  bəri bu anlayış ilə yetişdirilən müsəlman lar, keç miş 

insanların elmi mirasını toplama xüsusunda bir-birləri ilə ya rış mış-

dırlar. Bir müddət sonra dünyanın  ən mühüm kitabları  və  ən bö-

yük alimləri  İslam ölkələrinə axışmağa başlamışdır. Müsəlman lar 

əv vəlcə bu kitabları Ərəb dilinə tərcümə etmiş, xətalarını düzəl dib, 

doğ rularını  qəbul etdikdən sonra onlardan daha üstün səviyyə də 

ki tablar yazmışdırlar. Məsələn öz dövrlərinə  qədər  ən böyük tibb 

ki tabı olaraq qəbul edilən Galenin Anatomiya Kitabı İslam alimlə ri 

tə rəfindən tərcümə edildikdən sonra məzmunu olduğu kimi qə bul 

edilməmiş, üzərində tədqiqat aparılaraq içindəki səhv məlu mat olan 

hissləri çıxarıldıqdan sonra qəbul edilmiş və sonra da daha da in ki-

şaf etdirilmişdir.

Əmir Çələbi, Ənmuzəcu t-Tibb adlı əsərində, bir müəllifin da ha 

əv vəl yazılan əsərləri, özündən bir şey əlavə etmədən ol du ğu kimi 

nəql etməsinin doğru olmadığını, insanın yazdığı  əsərə öz təc rü-

761 

Mustafa Runyun, a.k.ə. səh. 10-11.

762 

Ttrmizi, İlim, 19/2687; İbni-Mace, Zühd, 15.

İslam və Elm

---

618

Əbədi Yol Xəritəsi İSLAM

N

t

İP

Ə

KYOLU N

ƏŞ

R

İYY

AT

I

bə lərinin nəticələrini də qeyd etməli oluğunu söyləyir. Məsə lən sa-

ka monya (mahmudiyə otu) deyilən dərmanın miqdarı, istər iq lim, 

is tərsə otun yetişdiyi yer səbəbilə dəyişəcəyi üçün, bu miqdarı İbn-

Si nanın Qanun kitabından olduğu kimi götürüb istifadə etməsi nin 

doğ ru olmayacağını, digər yandan Antakya sakamoniyasının

763

 İs-

tanbulda, Bəsrə sakamonyası miqdarınca verilməsinin mənfi nə ti cə-

lər verdiyini ifadə edir. 

(Şaban Döğen, Müslüman İlim Öncüleri Ansiklopedisi, 

səh. 132)

Göründüyü kimi müsəlmanların elm ilə münasibətləri kortəbii 

de yil, son dərəcə şüurlu və qiymətlidir.

Allahın bəndələrinə edilə biləcək  ən böyük xidmət yolu ol du-

ğundan, müsəlmanlar elmi araşdırmalara ibadət həyəcanı ilə sa rı-

lırdılar. Müsəlmanlar astronomiya müşahidələrinə  Əhməd  ən-Nə-

ha vəndi ilə miladi 800-cü ildə başladılar. Daha sonra bunun üçün 

bö yük rəsədxanalar qurdular. Teleskopu təkmilləşdirərək Günə şi, 

Ayı, ulduzları və digət planetlərin yüksəkliklərini, zamanı, dağla rın 

yük səkliyi ilə quyuların dərinliklərini ölçdülər. Çalışmalar nəticə sin-

də  əvvəlki sabitlər təshih edilib, yeni ulduz kataloqları hazırlandı. 

Bir çox yeni ulduz kəşf edildi, ekliptik meyli yenidən ölçüldü, Gü nə-

şin zirvə hərəkəti müşahidə edildi və sabit ulduzların hərəkətləri ilə 

əla qələndirildi. Planetlərin hərəkətləri ilə bağlı digər mühüm kəşflər 

edil di.

Müsəlmanlar, riyaziyyatın astronomiyaya tətbiq edilmə sin də 

ye ni metodlar işlətdilər. “Kirişlər Hesabı” yerinə triqonomet ri ya və 

sinuslar hesabını  işlədərək daha dəqiq və sağlam rəqəm lər  əl də 

etdilər. Həmçinin planetlərin hərəkətləri ilə bağlı hesabla ma tex ni-

ka larında daha əvvəl əldə ediləndən daha mükəmməl nəticələr əl də 

et dilər.

764

Müsəlmanlar bunun kimi Geologiya, Minerologiya, Botanika, 

Zo olo giya, Riyaziyyat, Fizika, Kimya, Əczaçılıq kimi bir çox sahə lər-

də kəşflər edərək, bu elmlərin inkişafında əvəzsiz töhfələr verdi lər. 

Mə sələn, İbn Sina (980-1037) iyirmi doqquz fərqli adda kəşfləri ilə 

Av ropalı elm xadimlərinə liderlik edən böyük bir tibb alimidir. Tibb 

sa həsində yazdığı  əl-Qanun  fit-Tibb kitabı 600 il boyunca Avro pa 

uni versitetlərində  dərslik kitabı olaraq istifadə edilmişdir. Gözdə ki 

763 

Skamoniya, sarmaşıqlar fəsiləsindən yumru yarpaqları, ağ  və ya bənövşəyi 

çi cəyi, yumru kökü olan bir bitki növüdür. Kökündən əldə edilən qətran ilə mü-

ali cəvi əhəmiyyətli dərmanlar hazırlamaq üçün istifadə olunur. (tərc.)

764 

Prof. Dr. Seyyid Hüseyin Nasr, Islamic Science (İslam ve İlim), səh. 113-134,

---