Elektrotexnika materiallari

0’
)
segnetoelektriklarga xos 
bo’lib, birinchi bor u segnet tuzi (KnaC
4
H
4
O
6
∙ 4H
2
O) da kuzatiladi. Tashqi 
maydon bo’lmaganda segnetoelektrikning ma’lum qismida dipollar o’z-o’zidan 
bir-biriga nisbatan moslashib, aniq yo’nalish oladi. O’z-o’zidan qutblanuvchi 
45
Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United 
States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 51-bet. 

---

55 
moddalarning alohida sohalarida (domenlarida) elektr momenti yo’nalishi turlicha 
bo’ladi. Tashqi maydon ta’sirida domenlarning elektr momenti maydon tomon 
yo’naladi va shu sababli kuchli qutblanish sodir bo’ladi. Segnetoelektrikning 
dielektrik singdiruvchanligi juda ham yuqori (500-20000) bo’lib, u maydon 
kuchlanganligi va haroratga uzviy ravishda bog’liqdir. Dielektrik gisterezis 
segnetoelektrikning harakterli xususiyatlaridan biridir. Kyuri nuqtasi bilan bog’liq 
harorat qiymatlarida domenli qutblanish kuzatiladi va u elektr maydoni 
kuchlanganligida nochiziqli bog’lanishga ega bo’ladi. Tashqi maydon 
kuchlanganligining ma’lum qiymatidan boshlab to’yinish ro’y berib, qutblanish 
o’zgarmay qoladi, aksincha, maydon ta’siri pasaytirilganda va u ordinata o’qini 
kesib, nolga teng bo’lganda jism qutblanishi ma’lum qiymatgacha pasayadi. 
Shuning uchun ham o’z-o’zidan qutblanish jarayonida dielektrikning 
singdiruvchanligi elektr maydon kuchlanganligiga bog’liq bo’ladi (2.14-rasm). 
a) b) 
2.14-rasm. O’z-o’zidan (spontan) qutblanish 
Dielektrik singdiruvchanlikning haroratga bog’liqligida kuzatiladigan yuqori 
qiymat Kyuri harorati yoki 
Kyuri nuqtasi 
deyiladi.
 
Ana shu maqbul haroratda 
yuqori singdiruvchanlikka erishiladi, bunda jismda struktura o’zgarishi sodir 
bo’ladi. Bu nuqtadan yuqori haroratda material o’zining segnetoelektriklik 
xususiyatini, ya’ni 

r
qiymatining elektr yoki magnit maydoniga bo’lgan 
bog’liqligini domenlar to’plamining joyi o’zgarishi hisobiga segnetoelektriklarda 
elektr eskirishi kuzatiladi va 

r 
qiymatining keskin o’zgarishi Kyuri haroratida 

---

56 
sodir bo’ladi. Agar segnetoelektrik Kyuri nuqtasigacha qizitilib, so’ngra keskin 
sovitilsa, uning dielektrik singdiruvchanligi o’zining asl qiymatiga qaytadi. 
Dielektrik singdiruvchanlikni tiklash, segnetoelektrikka yuqori kuchlanishli elektr 
maydoni ta’sir ettirilib ham amalga oshiriladi.
46
Gazlarning molekulalari orasidagi masofa nisbatan katta bo’lganligi sababli, 
ularning zichligi kichik bo’ladi. Shuning uchun barcha gazlarning dielektrik 
singdiruvchanligi qiymati birga yaqin bo’ladi. Gaz molekulasining radiusi 
(r
m
)
qancha katta bo’lsa, 

r
qiymati shuncha yuqori bo’ladi. Gazning hajm birligidagi 
molekulalar soni uning harorat va bosimiga bog’liq bo’ladi. Molekulalar sonining 
o’zgarishiga qarab, gazning 

r
qiymati ham o’zgaradi. Gazda 

r
qiymati havo 
namligiga ham bog’liq bo’ladi (2.15-rasm). 
2.15-rasm. O’z-o’zidan (spontan) qutblanish 
Suyuq holatdagi dielektriklar qutbli va qutbsiz molekulalardan tashkil topadi. 
Qutbsiz dielektrikning 

r
uncha katta bo’lmaydi (

r

2,0-2,5) va u yorug’likning 
sinish ko’rsatkichi kvadratiga deyarli teng bo’ladi. Qutbsiz dielektrikda 

r
qiymatining harorati ortishi bilan kamayishi hajm birligidagi molekulalar sonining 
kamayishiga asoslanadi. Dipol molekulali suyuq dielektrik bir vaqtning o’zida 
46
T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 51-bet 

---

57 
elektron va dipol qutblanishiga ega bo’ladi. Qutbli suyuq dielektriklarda 

r
qiymati 
asosan 3,5-5 atrofida bo’ladi.
Qattiq jismlarning dielektrik singdiruvchanligi
 
dielektrik tuzilishiga bog’liq 
ravishda o’zgaradi. Ularda turli xildagi qutblanishlar bo’lishi mumkin. Parafin 
qattiq holatdan suyuq holatga o’tishida (t
p
) uning zichligi pasayishi tufayli 

r
qiymati keskin kamayadi. 
Qattiq dielektriklarning zarralari zich joylashgan bo’lib, ular ion kristallari 
tuzilishiga ega. Bu dielektriklarda 

r
qiymati keng oraliqda o’zgaradi. Zarralari 
uncha zich bo’lmagan elektrotexnik chinnida bir yo’la elektron, ion va ion-
relaksatsiya qutblanishi kuzatiladi. Shishada esa 

r
qiymatining o’zgarish oralig’i 
(

r
)
20
4


kattadir.
47
Qattiq jismlarda 

r
qiymati harorat va maydon chastotasiga bog’liq bo’lib, 
uning qonuniyatlari qutbli suyuqlikniki kabidir. Masalan, muzda 

r
qiymati harorat 
va chastotaga nisbatan keskin o’zgaradi. Harorati nolga yaqin bo’lgan muzning 
dielektrik singdiruvchanligi past chastotada suvniki kabi 81ga yaqin bo’lib, harorat 
yanada pasaytirilsa, muzning 

r
qiymati 2,85 gacha tushib ketadi. 
Ko’pincha dielektriklarda dielektrik singdiruvchanlik va kondensator 
sig’imining haroratga bog’liqligini aniqlashda dielektrik singdiruvchanlikning
harorat koeffitsienti:
dT
d
I
TK
r
r
r




(2.19) 
ga sig’imining harorat koeffitsienti:
(2.20)
dan foydalaniladi. 
47
Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United 
States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 58-bet. 
dT
dC
C
l
TKC



---

58 
Bu ikki koeffitsient orasidagi bog’lanish quyidagi ko’rinishga ega: 
 
TKC = TK 

r
 + 

(2.21) 
bunda 

- dielektrikning chiziqli harorati koeffitsienti. 
Tashqi muhit harorati o’zgaradigan sharoitda ishlaydigan elektr va radio 
apparatlarni loyihalashda kondensator sig’imining haroratga bog’liq bo’lmasligini 
ta’minlash zarur. Sig’imning haroratga nisbatan barqarorligi quyidagi ikki usul 
orqali amalga oshiriladi. Birinchi usulda ikkita bir-biriga parallel yoki ketma-ket 
ulangan kondensatorlar zanjiri olinadi, bunda zanjirlardagi sig’imlarning harorat 
koeffitsientlaridan birining ishorasi musbat, ikkinchisiniki-manfiy bo’ladi. 
Sig’imlari C
1
va C
2
, sig’imning harorat koeffitsientlari TKC
1
va TKC
2
bo’lgan bir-
biriga parallel ulangan kondensatorlarning umumiy sig’imi quyidagicha 
aniqlanadi: 
C

=C
1
 + C
2
F.
(2.22)
48