30
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ. ELMİ ƏSƏRLƏR, 2016, № 3 (77)
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY. SCIENTIFIC WORKS, 2016, № 3 (77)
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ. НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2016, № 3 (77)
QULU HƏZİYEV
AMEA Naxçıvan Bölməsi
E-mail: atcc55@mail.ru
UOT:539.12
GÜNƏŞ-YER ƏLAQƏLƏRİ HAQQINDA
Açar sözlər: Günəş küləyi, Günəş tacı, maqnitosfera, maqnit fırtınaları, planetlərarası
maqnit sahələr
Key words: solar wind, solar corona, magnetosphere, magnetic storms, the interplanetary
magnetic field
Ключевые слова: солнечный ветер, солнечная корона, магнитосфера, магнитные
бури, межпланетные магнитные полe
Günəş-Yer sistemində baş verən dinamik proseslərin əmələ gəlməsində və inkişafında Günəş
fəallığı ilə bağlı olan qlobal hadisələrin bilavasitə rolu vardır. Günəş fəallığının ən möhtəşəm
təzahürü alışmalardır. Alışma baş verdikdən dərhal sonra onun təsirləri yerətrafı fəzada özünü
göstərməyə başlayır (elektromaqnit dalğaları Günəşdən Yerə qədər olan məsafəni 8 dəqiqəyə qət
edir). Alışmalar nəticəsində güclü zərbə dalğası yaranır və planetlərarası fəzaya böyük sürətlə
Günəş mənşəli plazma seli atılır. Zərbə dalğası və plazma seli 1.5-2 gündən sonra yerətrafı fəzaya
çatır [1]. Bu plazma seli Günəş küləyi adlanır. Günəş küləyi əslində sabit və fasiləsiz bir axındır.
Alışmalar sadəcə olaraq mütamadi surətda bu axını gücləndirir. Günəş küləyi 100 actronomik
vahidə qədər məsafəni əhatə edir ki, bu da faktiki olaraq Günəş sisteminə aid olan səma cisimlərinin
yerləşdiyi sahədir.
Sabit Günəş küləyinin mövcudluğu haqqında ilk dəlillər 1950-ci illərdə alman alimi Birman
tərəfindən komet quyruqlarına təsir edən qüvvələri tədqiq edərkən əldə edilmişdir. 1957-ci ildə
Parker (SŞA) Günəş tacı maddəsinin tarazlıq şərtlərini təhlil edərək göstərdi ki, tac hidrostatik
tarazlıq halında qalmayaraq genişlənməlidir və tac maddəsinin genişlənmə sürəti səsin sürətindən
yüksək olmalıdır. Cəmi bir neçə il sonra Parkerin nəticələri “Luna-2” və “Mariner-2” kosmik
aparatları tərəfindən təsdiq olundu. Günəş küləyinin yerətrafı fəzada ortalaşmış fiziki xüsusiyyətləri
Cədvəl 1-də əks olunmuşdur. Cədvəldəki məlumatlar [2]-dən götürülmüşdür.
Cədvəl 1. Günəş küləyinin fiziki parametrləri
Sürəti
400 кm/san.
Protonların sıxlığı
6.0 sm
-3
Protonların temperaturu
5.0·10
4
K
Elektronların
temperaturu
1.5·10
5
K
Maqnit sahəsinin gərginliyi
5.0·10
5
E
Proton selinin sıxlığı
2.4·10
8
sm
-2
san
-1
Selin kinetik enerjisinin sıxlığı 0.3 erq·sm
-2
san
-1
Günəş küləyini əmələ gətirən plazma selini sürətinə görə iki sinfə ayırmaq olar: yavaş
(≈ 300 km/san.) və sürətli (600-700 km/san.) axınlar. Sürətli axınlar Günəş tacında maqnit qüvvə
xəttlərinin radial istiqamətdə olduğu sahələrdə əmələ gəlirlər. Bu sahələrin böyük bir hissəsi tac
deşiklərinin olduğu sahələrdir [1]. Yavaş axınlar çox güman ki, maqnit sahələrinin tangensal
31
komponentlərinin üstünlük təşkil etdiyi zonalarla bağlıdır. Günəş küləyi tacın maqnit sahəsini də
özü ilə bərabər planetlərarası fəzaya daşıyır. Bu maqnit sahələrinin plazmada “dondurulmuş” qüvvə
xəttləri planetlərarası maqnit sahələrini formalaşdırır. Planetlərarası maqnit sahələrinin gərginliyi
çox aşağıdır və enerji sıxlığı plazma selinin kinetik enerjisinin 1%-ə qədərini təşkil edir. Buna
baxmayaraq bu maqnit sahələri Günəş küləyinin termodinamikasında və Günəş küləyinin digər
səma cisimləri ilə qarşılıqlı təsirinin dinamikasında həlledici rola malikdir. Günəş küləyinin
genişlənməsi ilə Günəşin fırlanmsının kombinasiyası plazma ilə daşınan maqnit qüvvə xəttlərinin
Arximed spiralına yaxın bir formaya düşməsinə səbəb olur (Şəkil 1). Ekliptika müstəvisi
yaxınlığında planetlərarası maqnit sahəsinin radial və azimutal komponentləri Günəşdən olan
məsafəyə görə aşağıdakı kimi dəyişir [1]:
R
u
R
B
B
R
R
B
B
R
R
R
/
)
/
(
0
2
0
0
2
0
0
burada R – Günəşdən olan məsafə, Ω
0
– Günəşin fırlanmasının bucaq sürəti, u
R
– Günəş
küləyi sürətinin radial komponentidir. “0” indeksi ilkin tənliyə uyğundur. Yer orbiti məsafəsində
maqnit sahəsinin istiqaməti ilə Günəşə doğru istiqamət arasındakı bucaq φ təqribən 45
0
-dir. Daha
böyük
heliosentrik məsafələrdə φ bucağı 90
0
-yə yaxın olur [2].
Şəkil 1. Planetlərarası maqnit sahəsinin qüvvə xəttlərinin forması
Günəş küləyi və planetlərarası maqnit sahələri ilə Yerin maqnit sahəsi (maqnitosfera)
arasındakı qarşılıqlı təsirin çox böyük geofiziki nəticələri vardır. Bu təsir özünü ilk olaraq Yerin
maqnit sahəsinin çox ciddi deformasiyaya uğramasında göstərir (Şəkil 2). Əgər Günəş küləyinin
sürəti və intensivliyi normadan artıqdırsa, onda bu maqnitosferanın kəskin həyəcanlanmasına və
güclü maqnit fırtınalarının yaranmasına səbəb olur ki, bunun da Yer üzərində bir çox ciddi texnoloji
təsirləri vardır