Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ф.Ницшс. Собрание сочинений. В 6-ти тт.. Т.З, 1901. с. 150. А.Камю. Бунтующий человек. М., 1990, с. 176. 158
- XII. XIX əsr - XX əsrin birinci yarısında rus fəlsəfəsi 1. XIX əsrin 30-50-ci illərində rus fəlsəfəsi
- P.YȂaadayev
- H.C.TyprcHCB. nCC. B
- Aleksandr İvanoviç Gertsen
- Vissarion Qriqoryeviç
- Alfa və omeqa yunan əlifbasının birinci və sonuncu hərfləridir. 160
Nitsşe hesab edirdi ki, insan idealsız yaşaya bilməz, lakin ideal praktiki həyatdan çıxarılırsa orada inkar ola bilməz. O, yazırdı: «İdeal fanatiki o vaxta qədər əsl fanatik olur ki, o, hələ inkar edir və buna görə də qorxuludur; o inkarı özü qədər yaxşı bilir, belə sadə səbəbə görə ki, o, oradan çıxıb, onun evi oradadır və o, gizlində bir də oraya qayıtmaqdan daim qorxur; o məhz inkar yolu ilə oraya qayıtmağı özü üçün qeyri-mümkün etmək istəyir». Nitsşe hesab edirdi ki, insana yuxanya, elə bir dünyaya can atmaq lazımdır ki, o, varlıq əzabından daha yüksəyə qalxa bilsin. Beləliklə, insan - insan olaraq qalmamalıdır, ona fovqəlin- san olmaq qisməti verilib. Fövqəlinsan həyatda yalan, əzab- əziyyət, düşmənçilik gətirən nə varsa hamısını məhv etməlidir. Avropanın çoxəsrlik ənənəsi kimi xristianlığın tənqid edilməsi və zərdüştlüyün tərif edilməsi bu əsas müddəa ilə bağlıdır. Nitsşe hesab edirdi ki, məhz xristianlıq əsrlər boyu insanın qəbul etdiyi bütün həqiqəti alt-üst etdi və bu həqiqətin yerinə tamamilə uydurma fikirlər gətirdi: Allah, əxlaqa əsaslanan dünya qaydaları, ölümsüzlük, günah, şəfqət, bağışlama. Həm xristian, həm də sosialist əxlaqı həddən artıq ictimai olduğu üçün insanda fərdi başlanğıcı zəiflədir. Nitsşe əsərlərinin bəzilərini, o cümlədən «Zərdüşt belə demişdir» kitabını şerlə yazdığı üçün onun filosofdan daha çox şair olduğunu iddia edənlər də var (məsələn B.Rassel). Bir sıra görkəmli filosoflar Nitsşenin fövqəlinsan konsepsiyasının Hitlerin nasional-sosializmi ilə uyğun gəldiyini sübut etməyə çalışırlar. A.Kamyü yazırdı: «Nitsşeyə və nasional- sosializmə qədər belə bir nümunə olmamışdır ki, tamamilə alicənablıq ilə işıqlandırılan, öz-özlüyündə tək olan ruha əzab verən fikir dünyaya yalan paradı və həbs düşərgələrindəki dəhşətli meyit yığmı ilə təqdim edilsin. İnsanlığa yad olanların müntəzəm olaraq istehsalına gştirən fövqəlinsanlığın təbliğ edilməsi bir faktdır ki, onu ifşa etmək lazımdır, həm də onun izahı da tələb olunur».'®’ Ф.Ницшс. Собрание сочинений. В 6-ти тт.. Т.З, 1901. с. 150. А.Камю. Бунтующий человек. М., 1990, с. 176. 158 XII. XIX əsr - XX əsrin birinci yarısında rus fəlsəfəsi 1. XIX əsrin 30-50-ci illərində rus fəlsəfəsi Slavyanofillər və qərbçilər. XIX əsrdə Rusiyada müstəqil fəlsəfi fikrin başlanğıcı slavyanofillər və qərbçilərin adı ilə bağlıdır. Xüsusi konsepsiya kimi bu cərəyanlar XIX əsrin 30-cu illərinin ikinci yarısında formalaşmışdır. Bu elə bir dövr idi ki, rus zadəgan gəncliyinin demək olar hamısı alman idealist fəlsəfəsinə aludə olmuşdular. Rus yazıçı-mütəfəkkirlərindən olan P.Y»Çaadayev (1794- 1856) qərbçilik ideologiyasının təşəkkül tapmasına daha çox təsir göstərmişdir. Qərb dünyasını Rusiya üçün nümunə elan edən mütəfəkkir kimi o, qərbçiliyin əsas istiqamətini müəyyənləşdirmişdi. Qərbi Avropa
sivilizasiyasının nailiyyətlərini Çaadayev katolisizm ilə bağlayırdı. Çaadayev üçün fəlsəfi sistem yaratmağın əsas ideyası din və fəlsəfənin vəhdəti fikri olmuşdur. O, dünyada İlahi qanunun aliliyini əsaslandırırdı. T.N.Qranovski, K.D.Kavelin, N.V.Stankeviç, P.V.Annen- kov, A.İ.Turgenyev, İ.S.Turgenyev qərbçiliyin görkəmli nümayəndələri idilər. 1862-ci ildə liberal və qərbçi İ.S.Turgenyev A.İ.Gertsenə yazmışdı: «Biz ruslar həm dilimizə, həm də soyumuza görə Avropa ailəsinə mənsubuq... və deməli, fiziologiyanın ən dəyişməz qanunlarına görə bu yolla getməliyik».'®* Slavyanofillər XIX əsrin 40-50-ci illərində rus ictimai və fəlsəfi fikrinin əsas nümayəndələri idilər. Onlar hesab edirdilər ki, ruslar və başqa slavyan xalqları yalnız özünəməxsus yol ilə inkişaf edə bilərlər. Slavyanofillərin fəlsəfi görüşləri bu cərəyanın əsasını qoymuş
A.S.Xomyakov (1804-1860), İ.V.Kireyevski (1806-1856), sonralar Y.F.Samarin (1819-1876) tərəfindən işlənib hazırlanmışdı. Slavyanoçilik xüsusi seçilən dini-fəlsəfi təlim idi. H.C.TyprcHCB. nCC. B 30-Tiı
TT . fİHCbMa. T.5, M., 1988. c. 126. 159 Məsələn, A.S.Xomyakov deyirdi ki, təmiz qaynaqdan - Şərq kilsəsindən Rusiyaya gələn əsl inam rus xalqının xüsusi tarixi vəzifələrini şərtləndirir.
fəlsəfi fikrini təmsil edən nümayəndələrindən biridir. Hegel dia- lektikasını inqilabın cəbri (aigebrası) hesab edən A.İ.Gertsen bu təlimi mənimsəmiş, onun vasitəsilə inqilabi mübarizəni nəzəri cəhətdən əsaslandırmağa çalışmış, dialektikanı Hegelin özünə qarşı çevirmişdi. Gertsen materialist idi. 1844-1845-ci illərdə o, özünün əsas fəlsəfi əsərini - «Təbiəti öyrənmək haqqında məktublaD) kitabını yazır. Gertsenə görə əvvəlki materializmin əsas səhvi inkişaf ideyasını qəbul etməməsi olmuşdur. Onun fikrincə bütün həqiqi biliklər idrak prosesində hissi və məntiqi idrakın dialektik vəhdətinin nəticəsidir. Ədəbi-tənqidçi və filosof-materialist Vissarion Qriqoryeviç Belinski (1811-1848) xalqın gələcəyi haqqında danışarkən sosializmi nəzərdə tuturdu. O, sosializmi inam və biliyin alfa və ome- qası'®’ hesab edirdi. Sosializm, Belinskiyə görə xüsusi mülkiyyətin və insanın insan tərəfindən istisman olmayan cəmiyyətdir. Bu cəmiyyətdə insanlar arasında əsl bərabərlik olmalıdır. Hegel fəlsəfəsinə tənqidi yanaşma nöqteyi-nəzərindən Belinski belə nəticəyə gəlmişdi ki, bu fəlsəfə bəşəriyyətin əqli inkişafında əhəmiyyətli bir hadisə olsa da, öz-özlüyündə mütləq (absolyut) olmaq iddiasında olduğu üçün onun nəticələri heç nəyə yaramır. O, Hegeli azadlıq və ağılın cəlladı, des- potizmin və cəhalətin müdafiəçisi hesab edirdi. Belinski özünü materialist sensualizmin tərəfdan elan etmişdi. Onun fikrincə idrak ona görə sonsuzdur ki, təbiət də sonsuzdur. Belinski xüsusi fəlsəfi əsərlər yazmayıb, özünün fəlsəfi görüşlərini qısa və qırıq-qırıq söyləmişdir. Onun əsl məşğuliyyəti ədəbiyyatşünaslıq və estetika idi. Məhz bu sahədə Belinski daha aydın, qüvvətli və ardıcıl olaraq özünün fəlsəfi görüşlərini əsaslandırırdı.
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|