Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor

Amerika  ədəbiyyatlarında  hava  hövzəsinin  keyfiyyətinin  pisləşməsi  ilə 
əlaqədar  həm  faktiki,  həm  də  gözlənilən  milli  zərərin  göstəriciləri 
müntəzəm  olaraq  qeyd  edilir.  Belə  ki,  2000-ci  illərin  başlanğıcında, 
məsələn, atmosferin çirklənməsindən dəyən zərər 20-30 mlrd, dollar təşkil 
edirdi. Bu göstəricilərin hesablanması şübhəsiz bizim üçün maraq doğurur, 
amma müxtəlif metodoloji yanaşmalarda onları nəzərə alıb əyar İdmi qəbul 
etmək olmaz [145]. 
“Zərər” anlayışı ilk baxışda kifayət qədər sadə görünür. Bununla belə 
onu digər terminlərdən ayırmaq, aralarında dəqiq hədd qoymaq tələb olunur 
[115]. Ümumi görünüşdə zərər dedikdə ona, hər hansı qəziyyə, yaxud da 
hadisə,  xüsusilə  antropogen  təsir  nəticəsində  ətraf  mühitdə  neqativ 
dəyişikliklərin  meydana  gətirdiyi  həqiqi,  yaxud  da  ola  biləcək  itki  kimi 
baxmaq lazımdır. 
Zərər təbii qiymət, yaxud da şərti-bal göstəriciləri ilə ifadə oluna bilər. 
O, iqtisadi, sosial və ekoloji növlərə aynhr. Hesablamalara ən çox zərərin 
iqtisadi  növü  təsir  göstərir.  Hansı  ki,  bununla  artıq  maddi  nemətlərin 
yaradılması,  yaxud  da  onların  başa  çatdırılmış  xərclərini,  həmçinin 
təsərrüfatın fəaliyyəti ilə yaranan çirklənmənin nəticələrinin ləğv edilməsi 
xərclərini yararsız itki kimi müəyyənləşdirmək olar. Zərərin iqtisadi növü 
olduqca müxtəlifdir. Aşağıda verilən sxemdə göstərilənlərdən başqa buraya 
daha  çox  zərərin  xüsusi  növləri  də  daxildir.  Məsələn,  hava  hövzəsinin 
çirklənməsi  nəticəsində-nəqliyyatda  görünmə  dərəcəsinin  azalmasından 
itki; binalann rənglənməsinə çəkilən əlavə dəyər, yanacağın normadan artıq 
xərcləri,  yumaq  üçün  lazım  olan  maddələrin  qiyməti,  ərazinin  əlavə 
təmizlənməsi, məhv olmuş ağac və kolluqlann xərcləri və s. [127]. Bundan 
başqa  su  hövzələrinə  atılan  zərərli  maddələr  mövcud  su  hövzəsinin 
suyundan istifadə edən müəssisələrin buraxdığı məhsulların keyfiyyətinin 
pisləşməsi,  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  məhsuldarlığının  aşağı  düşməsi, 
balıq ehtiyatlan- nm azalmasına səbəb olur, dənizdə qurulan estakadaların, 
lirhan qurğulanmn, bəndlərin xidmət müddətinin azalması və s. 
76 

---

Dəyər, yaxud da 
natural şəkildə 
hesablanan zərər 
İqtisadi ^ 
sosial- 
iqtisadi 
Praktiki cəhətdən kəmiyyət 
qiymətləndirməsinə tabe olmur, 
yaxud da şərti hesablanır 
C ekoloji ) 
Sənaye və
 
 
Xammal,
 
 
Ekosis-tem-
 
 
Xəstəlik-
 
 
Rekrea-
 
 
insanların
 
 
Land-
 
kənd tə-
 
 
yanacaq
 
 
lerdə taraz-
 
 
lərin artması
 
 
siya re-
 
 
orqanizm-
 
 
şaft-ların
 
serrüfatı
 
 
və mate-
 
 
lığın sax-
 
 
ilə əlaqədar
 
 
surslart
 
 
lərində
 
 
deqra-
 
məhsulları-
 
 
rial tullan-
 
\
 
lanılması.
 
 
sağlamlığın
 
 
nm sax-
 
\
 
patoloji
 
 
dasi
 
-ya-
 
nm tam
 
 
tılan ile
 
yaxud da
 
 
mühafizəsi
 
 
lanıl-
 
 
dəyişiklik-
 
 
sından
 
alınmaması
 
 
əlaqə-dar
 
bərpa
 
 
və sosial tə-
 
 
ması
 
 
İər,
 
 
dəyən
 
nəticəsində
 
 
itkilər
 
 
edilməsinə 
çəkilən
 
 
minat 
sahəsində
 
 
xərcləri
 
 
ölümün
 
 
estetik
 
yaranan
 
   
 
 
 
artması
 
 
zərər
 
itkilər
 
   
 
xərclər
 
 
xərclər
 
 
 
 
 
Biolose- 
nozlann 
məhsul 
darlıqları 
nın 
azalma- 
sından 
deyən it- 
kilər 
Çirklənmə- 
dən dəyən 
mənfi təsir- 
lərin ləğv 
edilməsinin 
xərcləri 
(sənayedə, 
yaşayış - 
kommunal 
təsərrüfat- 
lar və s) 
Bina və 
anbarla- 
rın xid- 
mət 
müddəti- 
nin azal- 
ması 
nəticə- 
sində 
dəyən 
zərər 
Xəstəlik- 
lərin art- 
ması ilə 
əmək 
məhsul- 
darlığının 
azalması 
nəticə- 
sində 
dəyən 
zərər 
İstira 
hətə 
çəki 
lən 
əlavə 
xərc 
lər 
Mühitin 
keyfiyyə- 
tinin pis- 
ləşməsi ilə 
yaranan 
miqrasiya- 
lar nəticə- 
sində 
yaranan it- 
kilər 
Əhalinin 
mühitin 
keyfiyyəti 
ni təmin 
etməsi nə- 
ticəsində 
dəyən psi- 
xoloji 
zərər 
Unikal 
ekosis-tem- 
lərin 
dağılma- 
sı, növlərin 
yox olma- 
sından 
dəyən ge- 
netik zərər 
Antropogen hadisələr nəticəsində ətraf mühitdə 
zərərin formaları. 
Bundan başqa zərərin iki əsas növünü də ayırmaq olar: 
-
 
cəmiyyətin istehlakmm mənfi təsiri kimi baxılan birbaşa zərər; 
-
 
istehsal  şəraitinin  pisləşməsi  nəticəsində  yaranan  dolayısı  zərər. 
İqtisadi zərərin böyüklüyü ətraf mühiti mühafizə tədbirlərinin 
olmadığı zaman milli gəlirin itkisində əks olunur. Təsərrüfat fəa- 
liyyəti ilə yaranan zərərlə, onun qarşısının alınması üzrə xərcləri 
77 

---