Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor

Regional  iqtisadi-ekoloji  sistemin  ən  mühüm  funksiyasına  təbiətdən 
səmərəli istifadə və yerli xüsusiyyətlərin hesaba alınması əsasında əhalinin 
həyat  səviyyə  tsiklərinin  yenidən  bərpası  aiddir.  Bununla  əlaqədar, 
yıtxanda  göstərilən  üç  yarımsistemin  qovşağında  keyfiyyətcə  yeni 
“təbiətdən  səmərəli  istifadə  və  təbii  mühitin  mütıafizəsi”  blok  modeli 
qurulmuşdur. 
Regional  iqtisadi-ekoloji  sistemlərin  daxilində  lokal  komplekslərə 
(sadə  və  mürəkkəb),  elementar  sistemlərin  ilkin  özəyini  təşkil  edən 
ekoloji-istehsal  komplekslərinə  aynlır.  Aşağıda  verilən  model  sxemdə 
istehsalm tək-tək obyektləri və ətraf mühit arasında qarşılıqlı əlaqə və neft 
hasilatı nəticəsində ətraf mühitin ayn-ayn elementlərinə göstərilən təsirin 
əsas  mənbələri  xarakterizə  edilir.  Burada  ən  çox  mənfi  təsirin  torpaq 
örtüyünə dəydiyi müşahidə edilir. 
Regional  iqtisadi-ekoloji  sistemlərin  struktur  təhlili  ona  daxil  olan 
elementlər 
arasında 
qarşılıqlı 
əlaqələrin 
kəmiyyət 
ifadəsinin 
müəj'yənləşdirilməsi,  onun  gələcək  inkişafının  proqnozlaşdırılma-  sına 
lazım olan zəminləri ifadə edir [174]. 
Ərazi  sistemlərin  təhlili  zamanı  daha  geniş  yayılan  üsullardan  biri 
“sahələrarası əlaqələr” metodudur. Xarici tədqiqatçılardan B. Ayzard hələ 
XX əsrin 70-ci illərində iqtisadi-ekoloji sistemlərin təhlili üçün ilk modeli 
təklif  etmişdir.  Modeldə  istehsal,  tsikli  ətraf  mühitin  çirklənməsi,  təbii 
resurslardan  istifadə  edilməsi  və  ekoloji  sistemin  özünün  fəaliyyəti 
birləşdirilir.  Ümumiyyətlə ən  mühümü  odur  ki,  regional  modelə ilk  dəfə 
olaraq  onu  tənzimləmə  dəyərinə  malik  ekoloji  sistem  daxil  edilmişdir. 
Ekoloji  sistemin  “məhsuf’u  iqtisadi  sistemə  bilavasitə  sənaye  və  idman 
balıqçılığı  vasitəsilə  daxil olur,  bu  da  iqtisadi  sistemdə  müvafiq  məxaric 
əmsallarının  müəyyənləşdirilməsi  ilə  ekoloji  sistemin  elementlərinin 
məhsul istehsalına çəkilən xərclər formasında təmsil olunur. 
Ekoloji  və  iqtisadi  sistemlərin  əks  əlaqələrinə  misal  kimi,  iqtisadi 
sistemdə məhsul istehsalının ekoloji sistemə xərclər şəklində daxil olduğu 
zaman  su  hövzələrinin  çirkləndirilməsinin  qiymətləndirilməsi  göstərilir 
[97]. 
102 

---

o 
U) 
 
Neft-qaz hasilatı kompleksinin istehsal obyektləri və ətraf mühit arasında 
tsikli əlaqə modeli. 

---

Ayzardın rəhbərliyi ilə Plimut-Kinqston-Daksbem dənizsahili regionu 
timsalında regional yarımsistemlər və onların qarşılıqlı təsirinin təhlilinin 
metodikasının hazırlanması üzrə görülən sonrakı işlərinin nəticələri, onlann 
yazdıqları  monoqrafiyada  ətraflı  ifadə  olunmuşdur.  Tədqiq  edilən  elmi 
ədəbiyyatlarda  iqtisadi-ekoloji  sistemlərin  əlaqələrinin  müəyyən 
edilməsinin  zəruriliyi  barədə  fikirlər  geniş  şərh  edilmişdir.  Çünki  indi 
regionların  inkişafı  və  regional  planlaşdırmaya  ənənəvi  dar  mənada 
baxmaq, həm də coğrafi mühiti ötəri tədqiq etməklə belə inkişafı eyni bir 
vaxtda yalnız ciddi olmayan iqtisadi biliklərlə əsaslandırmaq olmaz [118]. 
Buna  əsaslanaraq,  biz  də  regionlarda  iqtisadi  və  ekoloji  sistemlərin 
əlaqələrini müəyyən etməyə çalışmışıq. 
Çünki  iqtisadi-ekoloji  coğrafi  tədqiqatlarda  əsas  məsələ  ekoloji 
sistemlərin  daxili  əlaqələrinə  iqtisadi-ekoloji  coğrafi  nöqteyi-nəzərdən 
baxmaqdır.  Həm  də  dəyişdirilmiş  ekoloji  sistemlər  arasında  qarşılıqlı 
əlaqələrin təsviri üçün “istehsal xərcləri” metodundan istifadə edilməlidir. 
Bununla əlaqədar iqtisadi-ekoloji sistemlərin qarşılıqlı təsirinin təhlili 
üçün  yanmrayon  seçilir,  qabaqcadan  ərazi  bazası  təyin  edilir,  sonra  isə 
birinci maraq doğuran fəaliyyət növləri, ikincisi, bir sıra müəyyən məhsul 
növləri.  Həmçinin  məhsul  və  fəaliyy'ət  növlərini  daima  əhatə  etməkdən 
ötrü  ətraf  mühiti  cirkləndirən  mövcud  istehlak  tullantılannm  təkrar 
istehsalı, tullantılann emalı üzrə fəaliyyəti və bütün ekoloji prosesləri-qida, 
yaxud da atmosferdə azot-oksigen tsik- linin problemlərinə aid olan bütün 
əlaqələri nəzərə almaq lazımdır. 
Regional  iqtisadi-ekoloji  təhlili  konsepsiyasının  müddəalan  əsasında 
hər bir zonal bölmə iqtisadi-ekoloji yarımsistemlərə bölünür, sonra müvafiq 
proseslərlə  və  alınmış  məhsullar  arasmda  əlaqələrin  matrisa  (cədvəl) 
əmsallar aşkar edilir. 
Nümunə  kimi  tərtib  edilmiş  aşağıdakı  müvafiq  cədvəl  modelinin 
birinci blokunun sətirlərində təsərrüfat fəaliyyətinin məhsulları, sütunlarda 
təsərrüfat  fəaliyyəti  növləri  yerləşdirilir.  İkinci  blokun  xanaları  ekoloji 
proseslərdə təsərrüfat fəaliyyətinin məhsullarının xərclərinin əmsalları ilə 
doldurulur. Üçüncü blok ekoloji sisteminin 
104 

---

 
daxilində ekoloji elementlərin xərclərini əks etdirir və nəhayət dördüncü 
blokda  təsərrüfat  prosesində  ekoloji  elementlərin  xərclərinin  əmsalları 
yerləşdirilir.  Nöqtələrin  yerinə  qoyulan  əmsallar  j  -  istiqamətli  istehsal 
vahidinə  nə  qədər  i  -  istiqamətli  məhsul  vahidi  tələb  olunduğunu 
göstərəcəkdir. 
Ekoloji proseslər 
Abiot 
Biokütlə 
—
 
S"
 
 
N
 
 
C/3
 fcr 
o
 
 
(U 
 
2 İ 
k
 
 
 
 
•2 
M 8 
°
 
i 
 
o 
o 
 
U. 
3 
co
 
 
 
 
'S 
fD 
.1 
Məhsulların 
adı 
Süd 
Yağ 
Meyvə 
Şəkər çuğunduru 
Konfetlər Şokolad 
məmulatı 
ətirli maddələr 
kağız. 
Fosforlu 
suxurlan 
Fosforlu  hissəcikləri 
Torpaq sahəsi, 
su 
Yaşıl bitkiləri 
Parazit 
bitkiləri 
Heyvanat 
aləmi 
Bakteriyalar. 
Təsərrüfat prosesləri 
S ts 
N 
r
S
 
e/
j 
c
d 
"cd C 
^ cd 
Təsnifatın sayı 
I 
İqtisadi yarım sistemi 
IV 
Ekoloji elementlərin 
xərclərinin əmsallan 
(təsərrüfat 
prosesində) 
II 
Təsərrüfat 
fəaliyyəti 
məhsullarının 
xərclərinin 
əmsallan 
(ekoloji 
proseslərdə) 
III 
Ekoloji yarım sistemi 
Ekoloji-iqtisad tsikllərin ümumi təhlili. 
105 

---