Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor
Yüklə 3,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
edir ki, onda təbii mühitin aj^nlıqda deyil, öz aralarında sıx qarşılıqlı əlaqədə olan elementlərdən regional ehtiyatlar və şəraitin uzlaşmasından bir-birini qarşılıqlı əvəz etməsindən ibarət olsun [119]. Bir də komplekslik, təsərrüfatın çoxunun, xüsusilə yeni tikilən obyektlərin, yaxud da fəaliyyət göstərən müəssisələrin genişləndirilməsi ilə əlaqədar təbii yanmsistemlərin müxtəlif elementlərin reaksiyalarının yaratdığı problemlərin həllindən ibarətdir. Hər bir təsərrüfat fəaliyyəti özünəməxsus ətraf mühitə kompleks təsir göstərir. Məsələn, istilik-elektrik stansiyaları ətraf mühitə özünün təsirini müxtəlif tərzdə göstərir. Belə ki, atmosferə zərərli maddələrin atılması və su toplayıcı qurğulardan su buxan torpaqları şoranlaşmaya aparır, torpaq şlaklar vasitəsilə çirklənir. Su soyudan anbarların yaradılması ərazidə qrunt sulannm səviyyəsinin qalxmasına, yaxud da enməsinə gətirir. Bu da kənd təsərrüfatı torpaqlanmn sıradan çıxmasına və s. şərait yaradır. Məlumdur ki, təbiətdən istifadə proseslərinin özü təbiətin mühafizəsi və səmərəli istifadə edilməsi, təkrar istehsalı, resursların mənimsənilməsi, ən müxtəlif cür tədbirlərin yerinə yetirilməsi ilə təsərrüfatın müxtəlif sahələrinin maraqlarının qarşılıqlı bağlılığı və s. kompleks xarakter daşıyır [176]. Ölkənin təsərrüfat sahələrində təbii resurslardan nə qədər çox istifadə olunarsa, istifadənin komplekslilik səviyyəsi yüksək olur. Təbiətdən istifadənin komplekslilik prinsipi su və torpaq resurslarının istifadə edilməsi və mühafizəsi timsalında daha aydın təzahür edir. Su resurslanndan kompleks istifadə aşağıdakı aspektlərə ayrılır [170]; • tətbiqi sahəsinin və təcrübi cəhətdən yararlı xassələrinin həcminə görə; • axınların yenidən paylanması, su kütləsində termal dəyişkənlik, kimyəvi təsir və s. nəticəsində təbii mühitin digər elementləri üçün təbii tsikllərin mümkün korlanmalannm, meşələrin qıniması, bərk süxurların yerdəyişməsi, torpaq eroziyası və s. kimi əks təsirin he 92 saba alınmasına görə; • təbii proseslərlə birləşməsinin dərəcə və tətbiq növlərinin qarşılıqlı əlaqəsinə görə-texnoloji proseslərdə çoxpilləli istifadəyə kənd təsərrüfatı su dövriyyəsini sənaye və məişət su dövriyyəsinə qoşmaq; • texniki məsələlərin birliyinə görə sudan istifadənin təkmilləş- dirilməsinə istiqamətləndirilməsi. Dialektik yanaşma təbiətdən istifadə proseslərinin və təbii mühitin mühafizəsində, regionların inkişafının digər aspektləri ilə qarşılıqlı asılılıqda, ən sıx qarşılıqlı əlaqədə təzahür edir. Ətraf mühitin problemlərinin həllində kompleks yanaşmanın reallaşması hökmən sistem təhlil metodunun tətbiqini nəzərdə tutur. Sosial-ekoloji-coğrafi yanaşma regionların ekoloji təhlilinin və dialektik planlaşdırılmasmın mühüm məsələlərini irəlicədən müəyyən edir. Həmçinin bu ərazidə məhsuldar qüvvələrin inkişafı və yerləşdirilməsi, yaşayış məntəqələrinin sosial-iqtisadi inkişaf planlan ilə regional enerji sisteminin tarazlığının saxlanması probleminin əlaqəsini tamamlayır [161]. Ekoloji planlaşdırmanın xüsusiyyətləri onun obyektinin özünəməxsusluğu ilə təbii mühitdə baş verən proseslərlə onların kifayət qədər öyrənilməsi ilə, həmçinin antropogen təsirlərin həqiqi nəticələri ilə bağlıdır, o cümlədən, landşaft tiplərinə müvafiq, çox ağır gərginlikli ərazilərin göstəriciləri tam işlənməmişdir. Buna görə də ekoloji planlaşdınimanın səmərəliliyinin ən mühüm şərti təsəiTÜfatın və ətraf mühitin qarşılıqlı təsirinin nəticələrinin qiymətləndirilməsi zamanı ərazinin təbii zonallıq və azonallıq xüsusiyyətlərinin dəqiqliklə hesaba alınmasından ibarətdir. Zonal və azonal amillərin məcmu30i mühüm dərəcədə təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin səviyyəsini və xarakterini, həmçinin, onların ləğv edilməsi üzrə tədbirləri müəyyən edir. Təbii xüsusiyyətlərin kompleks hesaba alınması, təbiətin mühafizə tədbirlərinə vəsaitlə 93 rin səmərəli bölgüsünə daha çox imkanlar verir [163]. Fikrimizcə tədqiq edilən regionun geosisteminin təbii potensialının hərtərəfli qiymətləndirilməsi lazımdır. Təbii proseslərin qarşılıqlı təsirinin nəticələrini təmsil edən və onların insanların istifadəsindən asılı olmayaraq obyektiv surətdə mövcud olan geosistemin potensialları aşağıdakı əsas qruplara ayrılır: • yığılmış (akkumulyasiya) və dəyişilmiş maddələr potensialı- regionların təbii sisteminin və təbii maddələri texniki cəhətdən yararlı vəziyyətə çevirmək iqtidarında olması, məsələn, minerallar, enerji daşıyıcıları, tikinti materiallan; • su potensialı - bitkiləri rütubətlə təchiz etməkdən və hidroloji qapalı səth suları və yeraltı suları yaratmaqdan ötrü təbii sistemin yağıntıları transformasiya etmək iqtidarında olması; • məhsuldarlıq potensialı - təbii sistemin fotosintez yolu ilə üzvi maddələrin mənşəyini təyin etmək və bu prosesi daima təzələmək iqtidarında olması; • dağılma, pozulma və öz-özünü təmizləmə potensialı-təbii sistemin ərazidə təbii və yad maddələri, yəni tullantı qazları, çirkab suları, toz, zibil tullantıları və s. məlum həddə ayırmaq və assimilyasiya etmək, onların əraziyə və istehsal sahələrinə zərərli təsirini ləğv etməklə, bir müddətdən sonra onları yenidən təbii dövrana cəlb etmək iqtidarında olması; • rekreasiya potensialı: təbii sistemin insanlara müəyyən yararlı, yeni fiziki, psixoloji, estetik və s. təsir göstərmək iqtidannda olması. Düzdür, bu potensial bir qayda olaraq ərazi üzrə qeyri-bərabər paylanıb və birinci növbədə təbii vəziyyətdən, müxtəlif biokütlədən və relyefdən asılıdır. Bundan başqa, digər təbii potensiallardan bioiqlim, meşə, kənd təsərrüfatı torpaqları və s. çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Yuxarıda qeyd edilən təbii potensialların müəyyən əhəmiyyətini mühüm dərəcədə zonal şəraitləri müəyyənləşdirir. Məsələn, 94 Yüklə 3,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|