Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor
Yüklə 3,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
lıqlı əlaqəli modellərin hazırlanmasıdır. Həmçinin ərazi-istehsal komplekslərinin strukturlarının modeli üçün ekoloji dialektik yanaşma tərzini tələb edir. Regionların sosial-iqtisadi inkişafının lazımi mərhələsi əsaslandırılmış inteqral iqtisadi-ekoloji rayonlaşdırma şəbəkəsinin hazırlanmasından ibarətdir. Rayonların sərhədlərinin aşkar edilməsi, müəyyən təbii şəraitdə hər hansı bir istehsalın ixtisaslaşması ilə keçən iqtisadi-ekoloji proseslərin intensivliyi və oxşar xarakterli prinsiplərin əsasında yerinə yetirilə bilər. 2.4. İqtisadi-ekoloji rayonlaşdırmanın inteqral iqtisadi-coğrafi əsasları Azərbaycanın ərazisi daxilində iqtisadi-ekoloji inteqral rayonlar aynimış və onlann ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı üzrə Dövlət Proqramının tələblərinə uyğun dayanıqlı istifadə istiqamətləri müəyyən edilmişdir. İqtisadi-ekoloji rayonların iqtisadi-coğrafi əsaslarını Azərbaycanın görkəmli coğrafiyaşünas alimlərinin, B.Budaqovun [25, 26, 27], Ə.Hacızadənin [111,112], Ş.GöyçayImm [35, 36], T.Həsənovun [112], N.Babaxanovun [25], A.Qurbanzadənin [49,50], N.Nə- biyevin [83,84] və s. nəzəri ideyaları,.həmçinin bir sıra digər alimlərin elmi-tədqiqat materialları “Azərbaycan Respublikasının ekoloji atlası” [16], “Azərbaycan Respublikasının atlası” [17] və s. mənbələrdən istifadə təşkil edir.. Müəyyən edilmişdir ki, hər bir iqtisadi-ekoloji rayonların formalaşması və inkişafı çoxsaylı amillərin və şərtlərin təsiri altında gedir. Ayrı-ayrı ərazilərdə bu amillərin iqtisadi-ekoloji rayonların formalaşmasına və inkişafına təsiri, təbii olaraq eyni deyildir. Belə iqtisadi-ekoloji rayonların birinin formalaşmasında mineral-xammal resursları və onlardan istifadə, digərində kənd təsərrüfatı xammalı, üçüncüsündə isə əlverişli nəqliyyat-coğrafi mövqeyi və s. əsas rol oynayır. Aydındır ki, bu müxtəliflik öz əksini ilk növbədə iqtisadi-ekoloji rayonların istehsal quruluşunda tapır. Buna görə də 119 ölkə üzrə ayrılmış iqtisadi-ekoloji rayonların müasir vəziyyəti haqqında daha düzgün təsəvvür yaratmaq üçün tədqiqata uyğun onların hər birinin ayrılıqda iqtisadi-coğrafi vəziyyətinin səvİ3^əsi verilir. 1. Bah iqtisadi-ekoloji rayonu-istər sənaye potensialına və istehsal quruluşuna, istərsə də ekoloji vəziyyətinə görə, respublikanın digər iqtisadi-ekoloji rayonlarından kəskin surətdə fərqlənir. Bu iqtisadi-ekoloji rayonun tərkibinə Bakı şəhəri və Abşeron inzibati rayonunun əraziləri daxildir. Sahəsi 2,2 min km^ olub, Abşeron yanmadasınm əsas hissəsini, Abşeron və Bakı arxipelaqlarını və Qobustanın bir hissəsini tutaraq Xəzər sahili boyunca, Cənub- Şərqi Şirvan düzünədək uzanır. Relyefi qərb hissədə tirə və təpəliklərdir. Çökəkliklərdən, sahillərdə düzənliklərdən ibarətdir. Dənizkənarı hissələr okean səviyyəsindən 27 metrə qədər alçaqdadır. İqtisadi-ekoloji rayonun ərazisində zəngin neft, qaz, mibctəlif tikinti materialları yataqlarından və mineral su mənbələrindən qədim zamanlardan bəri geniş istifadə edilir. Rayonun iqlimi subtropikdir, orta illik temperaturu 14,4° C, yağıntısı isə 247 mm-dir. Ərazi üçün güclü Xəzri və Gilavar küləkləri, çoxlu şor göllər, palçıq vulkanları, dənizkənarı qumlu çimərliklər, boz-qonur, şoran, şora- kətvari torpaqlar, efemerlər, şoran otları, yovşan və s. bitən quru çöl və yanmsəhra landşaftı xarakterikdir. Antropogen fəaliyyət nəticəsində rayonun təbii landşaftı güclü dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Bakı iqtisadi-ekoloji rayonu ölkədə istehsal olunan sənaye məhsulunun yarıdan çoxunu, əsas istehsal fondlarının 55 faizini, sənaye-istehsal heyətinin isə 65 faizini təşkil edir. Respublikada neft hasilatının 90 faizindən çoxu, qaz hasilatının 94 faizə qədəri, maşınqayırma və metal emalı məhsulunun əsas hissəsi, neft və neft- kimya sənaye məhsulunun 15 faizi, meşə və ağac emalı sənaye məhsulunun 70 faizi, tikinti materialları sənaye məhsulunun 55 faizi, yüngül sənaye məhsulunun 40 faizi, yeyinti sənaye məhsulunun 30 faizdən çoxu Bakı iqtisadi-ekoloji rayonunun tərkibinə düşür. Tədqiq edilən rayon neft bazasında formalaşmışdır. Ümumi sə 120 naye məhsulunun 60 faizdən çoxunu verən yanacaq hasilatı və onunla əlaqədar olan neft emalı, elektroenergetika, neft-maşınqayırma, neft-kimya və s. kimi sahələr iqtisadi-ekoloji rayonun iqtisadiyyatında mühüm yer tutur. Rayonda neft hasilatma XIX əsrin ikinci yansmdan başlanılmışdır və XX əsrin birinci yansına qədər dünyanın əsas neft hasilatı rayonu idi. O dövrdə neft yalnız Bala- xanı-Sabunçu-Ramana, Bibiheybət, Suraxanı, Binəqədi, Atəşgah və Pirallahı adası yataqlarında çıxanlırdı. Sonralar Puta, Qaraçuxur, Zığ, Lökbatan, Buzovna-Maştağa, Qaradağ-Zirə və s. kimi çoxlu yeni neft və qaz yataqları istifadəyə verilmişdir. 1950-ci illərdə istifadəyə verilmiş dəniz neft və qaz yataqları-Neft daşları. Palçıq sopkası, Darvin və Koveroçkin bankaları, Səngəçal-dəniz, Xərə- Zirə və s. göstərmək olar. Abşeron və Bakı arxipelaqları akvatoriyasında ümumi uzunluğu 400 km-dən çox olan estakadalar şəbəkəsi yaradılmış, dənizdən quruya neft və qaz kəmərləri çəkilmişdir. Uzun illərdən bəri rayonda neft hasilatı gərgin ekoloji vəziyyətin yaranmasına səbəb olmuşdu. Müxtəlif dövrlərdə aparılan neft hasilatı və sistemsiz boru kəmərlərinin çəkilməsi təqribən 30 min hektar torpağın korlanmasında əsaslı rol oynamışdır [59]. Bakıda 150 ildən artıq ətraf mühitə təsiri nəzərə almadan aparılan neft hasilatı 20 min hektardan artıq torpağın güclü surətdə deqradasiyası ilə nəticələnmişdir. İqtisadi-ekoloji rayonun ərazisində çoxlu göllər güclü çirklənməyə məruz qalmışdır. Elektrik stansiyalarında neftin yandırılması nəticəsində əmələ gələn metallar (Ni və V), qurğuşunlu benzinin və metal tərkibli pestisidin istifadəsi də mühüm çirklənmə mənbəyidir. Tərkibində neft olan qumun, lay sularının, qazıma şlamı və məhlulunun, həmçinin kəşfiyyat və qazıma zamanı işlədilən bəzi reagentlərin təsiri çox böyükdür. Onların təmizlənmədən birbaşa dənizə atılması ekoloji tarazlığın pozulmasına gətirib çıxarır. Müəyyən edilmişdir ki. Xəzərin su orqanizmləri üçün qazıma şla- mımn ölümlə nəticələnən konsentrasiyası 1,5-2,9 q/1; son həddi isə 2,0-2,3 q/1 təşkil edir [132]. Bakı iqtisadi-ekoloji rayonunda sənayenin digər sahələrindən biri 121 Yüklə 3,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|