Azərbaycanda ekoloji gərginlik dərəcəsindən asılı olaraq, ilk dəfə
ekoloji-coğrafi rayonlaşdırma aparan B.Budaqovun tədqiqatları olduqca
maraqlı və əhəmiyyətlidir. O, ekoloji rayonlaşdırma apararkən üç əsas
amili nəzərə almışdır [25, 26, 27]. Amillərdən biri təbii, ikincisi
antropogen, üçüncüsü isə təbii-antropogendir. Bunlann hər biri
ayrı-aynhqda və hər üçü birlikdə ekoloji cəhətdən xüsusi gərgin rayonlar
yaradır. B.Budaqov ekoloji-coğrafi rayonlaşdırmada üç amilin birliyini
götürmüşdür. O, ətraf mühitin insan sağlamlığına olan təsirini də nəzərə
almışdır. B.Budaqov özünün tərtib etdiyi Azərbaycan Respublikasının
ekoloji-coğrafi rayonlaşdırma xəritəsində [27] 22 ekoloji-coğrafi rayon
ayırmışdır: Abşeron, Aran, Şərur-Ordubad, Dağlıq Şirvan, Böyük Qafqazın
cənub yamacı, Qanıx-Əyriçay, Xanlar, Naxçıvan, Laçın, Lerik, Şimal-
Şərqi Azərbaycan, Gədəbəy, Kəlbəcər, Qobustan, Acnohur, Xaçmaz,
Lənkəran, Gəncə-Ağdam-Ağsu, Bakı və Sumqayıt buxtaları. Neft daşları,
Səngi-Muğan, Kür çayının mənsəbi.
B.Budaqovun ekoloji-coğrafi rayonlaşdırma prinsiplərindən istifadə
edərək Ş.Xəlilov 2006-cı ildə nəşr etdirdiyi “Azərbaycanın ekocoğrafı
problemləri” kitabında ölkədə mövcud ekocoğrafi problemləri aşağıdakı
regionlar üzrə vermişdir: - Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz, Kür-Araz ovalığı.
Orta Kür çökəkliyi, Abşeron yarımadası, Lənkəran təbii vilayəti, Naxçıvan
Muxtar Respublikası [40].
Son illər ölkədə aparılan islahatlar nəticəsində Azərbaycanın
iqtisadiyyatında qazanılan uğurları daha da inkişaf etdirmək, ölkənin bütün
regionlarını sosial-iqtisadi baxımdan yüksək səviyyədə inkişaf etdirmək
üçün çoxlu tədbirlər həyata keçirilir. Düzdür, ölkə iqtisadiyyatını bu cür
inkişaf etdirmək bir tərəfdən regionların iqtisadi inkişafına şərait yaradırsa,
digər tərəfdən, bəzi regionlarda ekoloji böhran yaradır. Bu və ya digər
amillər ölkə ərazisində sosial-iqtisadi və təbii-coğrafi tədqiqatların
aparılmasını zəruri edir.
Bu tədqiqatlar içərisində iqtisadi-ekoloji rayonlaşdırmanın əhəmiyyəti
böyükdür. Bu sahədə aparılan tədqiqatlar barədə yuxarıda qeyd edildi.
Onların təhlili göstərdi ki, rayonlaşdırma məhz o vaxt ətraflı olur ki, onun
əsasmda təsərrüfat və ətraf mühitin resurslan arasında
109
əlaqələr, həmçinin ərazinin özünəməxsus ekoloji problemləri dursun. Belə
yanaşma iqtisadi-ekoloji rayonlaşdırma aparmağa imkan yaradır.
Hər bir regionun malik olduğu ehtiyat və imkanlardan səmərəli istifadə
olunması, onların təsərrüfatları ərazi quruluşunun təkmilləşdirilməsi
bilavasitə ictimai istehsalın ərazi üzrə təşkilinin ən mütərəqqi formaları
olan ərazi-istehsal kompleksləri və sənaye qovşaqlarınm formalaşmasmm
inkişafı hesabına təmin olunur [105].
Qeyd etmək lazımdır ki, əvvəllər ərazi-istehsal kompleksləri və sənaye
qovşaqlan zəngin mineral-xammal rayonlarından, iri sənaye mərkəzləri
bazasından formalaşırdı, hazırda bunlar regionların malik olduqlan yerli
kənd təsəırüfatı xammalı digər potensial ehtiyatlardan, əmək resurslarından
da səmərəli istifadə olunmasında apancı rol oynayırlar.
Sənaye qovşaqlarının sayı, formalaşma səviyyəsi və ərazi üzrə
paylanması, regionlarda sosial-iqtisad inkişafın, istehsalın ərazi üzrə
səmərəli təşkili səviyyəsini ifadə edir. Apardığımız hesablamalara görə,
hazırda respublikada istehsal olunan ümumi sənaye məhsulunun 95%-i 15
sənaye qovşağının payına düşür. Ayrı-ayrı sənaye sahələrindən yanacaq,
elektroenergetika, əlvan və qara metallurgiya, maşmqaymna, kimya
sənayesi, yüngül və yeyinti sənaye sahələri üzrə sənaye qovşaqlarının
xüsusi çəkiləri yüksəkdir.
Ölkədə hər bir regionun sənayesində sənaye qovşaqları aparıcı rol
oynayır. Hesablamalar göstərir ki, ölkənin regionlarında istehsal olunan
sənaye məhsulunun orta hesabla 80%-dən çoxu, onlann ərazilərində
formalaşan sənaye qovşaqlarının payına düşür. Məsələn, Abşeron iqtisadi
rayonunda istehsal olunan sənaye məhsulunun, sənaye istehsal heyətinin və
əsas istehsal fondlarının iki sənaye qovşağının Bakı və Sumqayıt,
Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda isə sənaye məhsulunun 65%-i,
sənaye-istehsal heyətinin 80%-dən çoxu Gəncə və Qazax sənaye
qovşaqlarının payma düşür [89].
Azərbaycan iqtisadi coğrafiya elminin görkəmli alimi, prof.
Ə.M.Hacızadə özünün “Azərbaycan sənaye kompleksi” kitabında
respublikanın bütün sənaye məntəqələrini və sənaye müəssisələrini
110
Ətraf mühitə təsirin xarakterinə görə ərazi-istehsal komplekslərinin qruplaşdırılması
Ətraf mühitə təsir tipləri
Hasilat s
ə
nayesinin t
əsiri ilo(Bakı,Şirvan,
Siy
ə
z
ən,Salyan, Neftçala, Daşkə
s
ə
n,
imişli,Naxçıvan, Gə
d
ə
b
ə
y. Qazax.
Balak
ən, Ağdə
r
ə, Abşeron)
jf-yj Neft-kimya saneyisinin teslrl ile
L
—
^
—
>
(Bakı, Şirvan, Salyan, Neftçala, Siyə
z
ə
n,
Sumqayıt)
Ağır sə
nayenin dlgar sah
ə
lerinin tesirila
(Bakı, Sumqayıt. Şirvan, Mingəçevir,
G
ə
nc
ə. Daşkə
s
ə
n)
istehsalın azirkiandirici sahelerinin
IV
teslri lla(Xaçmaz.Şabran.Qebele,Lə
nk
ə
ran
L _^ J Masallı,
C
əlilabad,Ağdam.Bə
rd
ə
,Ucar,
^^ İmişli, Qax, Göy
-
göl, Tovuz. Şə
mkir,
Samux)
V S
ənayenin müxtə
lif sah
ə
l
ə
rinin t
ə
siri il
ə
un
(Qusar. Şamaxı, Naxçıvan, Bilə
suvar.
Ağdam, Oğuz. Sabirabad. Saatlı,
Ağsta^, Şə
mkir,Xank
ə
ndi)
w| Qanşıq(sə
naye v
ə
k
ə
nd t
0
serrüfatı)tes
irl
(Şəki, Quba, Astara, Şəmkir, Ağsu,
ismayıllı, Göyçay. Salyan, Neftçala,
Zaqataia, Goranboy, Əskeran,
Qobustan.Hacıqabul, Abşeron,)
K
ə
nd t
ə
s
ərrüfatının tə
siri il
ə
Vii
(Salyan,İmişli.Sabirabad.Saatii.Beylə
qan,
- j
Neftçala,Kürdemir,Ağcabə
di,B
ə
rde,Yevlax,
Şəki, Qobustan, Füzuli, Tə
rt
ər, Ağdam.
Z
ərdab,Ağdaş)
Dağlıq ə
razil
ə
rin t
ə
s
ərrüfat sahə
l
ə
rinin
l llj . t
ə
siril
ə
(Naxçıvan, Cəbrayıl,Qubadlı,
1
111 H Z
əngilan, Laçın, Kə
lb
ə
c
ər, Daşkə
s
ə
n,
G
ə
d
ə
b
ə
y, Lerik,Y
ərdımlı.Şamaxı.İsmayıllı,
Qobustan. Xızı, Qax,
Zaqataia)
Dostları ilə paylaş: |