Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor
Yüklə 3,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
“Ekoloji çevrilişin” dialektikası təbii mühitin mühafizəsində əsas mübarizə “meydanı” olan ərazi vahidləri, yəni sənaye qovşaqları, ərazi-istehsal kompleksləri ilə tamamlanır. Texniki cəhətdən yüksək inkişaf etmiş və geokimyəvi qapalı ərazi-istehsal komplekslərinin yaradılması, təsərrüfat cəhətdən qapahhğın nisbətən yüksəlməsi ilə əlaqədardır [166]. Burada söhbət 3diksək dərəcədə qapalı regional istehsal sistemləri haqqında gedir. Buna görə də, tullantısız ərazi-istehsal komplekslərinin yaradılması, tullantıların utilləşdi- rilməsinə və onların bir hissəsinin əlverişli mənimsənilməsi üçün təbii mühitə qaytarılmasının təşkilinə şərait yaratmağa imkan verir. Bütün bunlar yalnız texnikanın təkmilləşdirilməsi ilə deyil, həm də sosial-iqtisadi inkişafın yenidən qurulmasının, idarə edilməsinin və planlaşdırılmasmm zəruriliyi, daha doğrusu, istehsal işlərinin özündə ərazi amillərinin rolunun yüksəldilməsi ilə əlaqədardır. 2.2. Regional iqtisadi-ekoloji tsiklin dayanıqlığı Regionların sosial-iqtisadi inkişafımn müasir metodologiyası cəmiyyət və ətraf təbii mühitin qarşılıqlı təsirinin optimallaşdırılmasını, funksional iqtisadi-ekoloji tsiklin dayanıqlı təhlilini nəzərdə tutur. İqtisadi-ekoloji tsikllər müəyyən səviyyə uyğun gəlir. Başqa sözlə, regional iqtisadi-ekoloji tsikllər müəyyən məkan ölçüsünə malik olmaqla mürəkkəb ərazi sistemlərindən birini təşkil edir. Məlumdur ki, sistemlərin və onun yanmsistemlərinin bölgüsü çox çətin məsələlərdən biridir. Bu üsulun mahiyyəti əsasən kəmiyyət ölçülərini deyil, elementlər arasında əlaqələri və onların xassələrini təyin etməklə tsiklik səviyyəsilə bağlıdır [151]. Fikrimizcə hər hansı bir regional iqtisadi-ekoloji sistemə üç muxtariyyath yarım- sistem daxildir. Daha dəqiq sosial-iqtisadi-ekoloji adlandırmaq olar. Faktiki təhlilə əsasən regionların iqtisadi-ekoloji tsiklin struktur xüsusiyyətləri, funksional strukturunun dayanıqlı inkişafını müəyyən edilir. Belə ki, onlann tipləri, ərazi əmək bölgüsündə iştirakının dərəcəsi, təbii yanmsistemdə fəaliyyətinin xarakteri və onlann təbii sistemlərdə daha yüksək səviyyədə yeri müəyyənləşdirilir. 99 Ekoloji-iqtisadi tsiklərin regional struktur modelL Onuda qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi-ekoloji sistemin özü, regional sistemin xüsusi tipi kimi fəaliyyət göstərir. Regional iqtisadi-ekoloji sistemləri, müxtəlif dərəcəli regionların, məsələn, iqtisadi rayonlardan tutmuş inzibati rayonlara qədər, müxtəlif ölçülü ərazilərə uyğun gəlir. Sistemlərin sərhədləri, bir qayda olaraq, tədqiqat zamanı qoyulan məsələlərdən asılıdır. Fikimıizcə ən mürəkkəb nəzəri məsələlərdən biri təbii ərazi sistemləri və iqtisadi rayonlar sistemlərinin sərhədləri arasındakı münasibətləri müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Güman ki, eyni vaxtda sərhədlərin üst-üstə düşüb uyğun gəlməsi özünə yer tapa bilmir. Buna görə də təbii sistemlərin sərhədləri köhnə mövqeyinə daha çox meyllidir. İqtisadi-ekoloji sistemlərin sərhədlərinin təyin edilməsinin əsas çətinlikləri, iqtisadi-ekoloji proseslərin yayılmasının xarakteri, təbii sistemlərin və komplekslərin rayonlaşdırılma- sında ümumi üstünlüklərinin hesaba alınması ilə bağlıdır. Məlum olduğu kimi, sistemlərin strukturunda ən başlıcası qarşılıqlı əlaqələr, yəni, ona daxil olan elementlər arasında daxili əlaqələrdir. Elementlərin, yəni, blokların qarşılıqlı təsirinin, xüsusilə, “istehsal fəaliyyəti-təbii mühit mexanizmini”, həmçinin, səbəb-nəticə əlaqələrini, yəni, “mənbə-qarşılıqlı təsir amilləri - təbii obyektlərdə dəyişikliklər-əks əlaqələrin nəticələrini” açmaq lazımdır. Bu sa- 100 hədə AMEA-nın Coğrafiya İnstitutu tərəfindən ətraf mühitin mühafizəsi və yaxşılaşdırılması, təbii ehtiyatların səmərəli istifadə edilməsi ilə əlaqədar apanlan tədqiqatlar xüsusi olaraq seçilir [108]. Bu məsələlərin tədqiqatı nəticəsində nəzəri-metodoloji yanaşma üsullan, o cümlədən, tərəfimizdən neft-qaz sənayesinin və təsərrüfatın digər formaları tərəfindən təbii mühitə, xüsusilə, torpaq örtüyünə təsirinin öyrənilməsi metodlan işlənib hazırlanmışdır [61]. Regional iqtisadi-ekoloji tsikilin strukturları, müvafiq prosesləri əks etdirən altı tip əlaqələri müəyyən edir: • sosial-iqtisadi əlaqələr, bu ictimai istehsal tsiki ilə bilavasitə əlaqələridir; • ekoloji əlaqələr-bu ekosistemlə tsikli inkişafı; • iqtisad-ekoloji tsikli əlaqələr-istehsal tsikli şəraitində ətraf təbii mühit tsiklilə əlaqələridir; • ekoloji- iqtisadi əlaqələr-bu təbiətdən istifadə və ətraf mühitə təsərrüfat fəaliyyətinin tsikli təsirinin əlaqələridir; • sosial-ekoloji tsikllər-bu əhalinin həyat fəaliyyətinə və sağlamlığına ətraf təbii mühitin təsiri əlaqələridir; • ekoloji -sosial tsikllər, bu əhalinin ətraf təbii mülıitə bilavasitə təsirinin əlaqələridir. Burad iqtisadi-ekoloji və ekoloji-sosial birbaşa əlaqələrdir, yəni təbii mühitə təsiri birbaşa əks etdirir. İqtisadi-ekoloji və sosial-ekoloji isə əks əlaqələrdir. Bu ətraf mühitin ölçülərinin vəziyyətinin dəyişməsini, ictimai istehsala və əhaliyə təsirini xarakterizə edir. Regional iqtisadi-ekoloji tsikllərə nəzər yetirsək görərik ki, bu və ya digər növ iqtisadi-ekoloji proseslərin üstünlükləri şəraitində müxtəlif funksional tipli sistemlərin ayrılması lazım olxu'. Məsələn, mineral xammal resurslarının hasilatı, rekreasiya fəaliyyəti, dəniz resursları təmayüllü tsikləri göstərmək olar. Bummia yanaşı, ayrı- ayrı ərazilərin özünəməxsus funksiyaları olur ki, bunu bütün regional sistemlərin funksiyaları ilə müqayisə etmək olmaz. Məsələn, rekreasiya əraziləri, kənd təsərrüfatı, dağ-turist rayonları və s. 101 Yüklə 3,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|