Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor
Yüklə 3,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
niki-iqtisadi amillərin dayanıqlı ərazi təşkilinin ətraf mühitin mühafizəsi ilə uzlaşması bütövlükdə ölkənin iqtisadi-ekoloji coğrafi sisteminin kompleksliliyini əhatə edir. İqtisadi-ekoloji coğrafiya bütövlükdə ölkənin və onun regionlarında istehsalın ərazi təşkili üçün yerli coğrafi şəraitin və sosial-iqtisadi zəminlərin obyektiv rolunu müəyyən edir. Coğrafi şərait hər hansı ərazinin fiziki-coğrafi xüsusiyyətidir. Ərazinin coğrafi mövqeyi, təbii şəraiti, mineral-xammal, əhali resursları həmin ərazinin təsərrüfatının formalaşması şəraitinin coğrafi elementləridir. Bu elementlərdən səmərəli istifadə edilməsi təsərrüfatın dayanıqlı təşkilini təmin edən iqtisadi-ekoloji coğrafiya, həm də təbii mühitə istehsalın və insan fəaliyyətinin digər növlərinin təsirinin dəqiq əks əlaqələrini müəyyənləşdirir. İqtisadi-ekoloji coğrafiyanın formalaşması zamanı sosial-iqtisadi zəminlər coğrafi şərait və texniki-iqtisadi amillər arasmda bağlayıcı rolunu yerinə yetirir. Sosial-iqtisadi zəminlər bütövlükdə ölkənin və onun ayrı-ayrı regionlarının sosial-iqtisadi xüsusiyyətləridir. O, iqtisadi-ekoloji sistemin inkişafına və səviyyəsinə güclü təsir göstərir. Zəminlərin inkişafının xarakteri ölkənin və ya ayrı-ayrı regionlarda əhalinin məşğulluq dərəcəsinə təsir göstərir, həmçinin xalqın maddi, maliyyə və intellektual resurslarını təşkil edir. Onlara həmçinin infrastrukturlar-istehsal, sosial və digər xidmət növləri daxildir. Bütün infrastruktur növləri maddi istehsalın və əhalinin dinamik istehsal sahələrinin normal fəaliyyətini təmin etməyə istiqamətləndirilmişdir. İqtisadi-ekoloji coğrafiyada ərazinin iqtisadi-coğrafi mövqeyi, o cümlədən, onun nəqliyyat-coğrafi, ekoloji-coğrafi və s. kimi növləri xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Onlar müxtəlif kommunikasiya növlərinin və tranzit yollarda bir sıra obyektlərin - şəhərlərin, li- manlann inkişafı üçün əhəmiyyətlidir və iqtisadi-ekoloji sistemlərin dayanıqlı inkişafını təmin etməklə bu elmin qarşısına qoyduğu məqsədə çatmaq üçün obyektiv şərtləridir. İqtisadi-ekoloji coğrafiya elminin formalaşmasında mühüm rol oynayan obyektiv şərtlərin iqtisadi-ekoloji əsaslarının öyrənilmə 17 sində iqtisadi-coğrafi yanaşmanın böyük elmi-praktiki əhəmiyyəti vardır. Onun inkişafı, iqtisadi və sosial coğrafiya ilə qarşılıqlı əlaqəsi, onun iqtisadi coğrafiyanın elmi-tədqiqat metodlarının qəbul edilməsinə və onlann 1) məkan-zaman metodu; 2) sistem-struktur yanaşma metodu; 3) müqayisəli coğrafi metodu; 4) sahələrarası balans metodu; 5) iqtisadi-ekoloji rayonlaşdırma metodu; 6) iqtisadi- ekoloji planlaşdırma və proqnozlaşdırma metodu; 7) riyazi modelləşdirmə metodu və s. istifadəsinə imkan yaradır. İqtisadi-ekoloji coğrafi sistemin tərkib hissəsinin məkan-zaman münasibətlərini və neqativ amillərin ona təsirinin öyrənilməsini və dayanıqlı ərazi təşkili proseslərini məhz iqtisadi-coğrafi metodlann tətbiqi ilə yerinə yetirmək daha effektli olar. İqtisadi-ekoloji coğrafiyanın formalaşmasında bir çox elmi tədqiqat metodlan ilə yanaşı, coğrafi sistem-struktur yanaşma metodu cəmiyyət və təbiət arasında qarşılıqlı təsirin optimallaşdırılması im- kanlannı açır. Beləliklə, iqtisadi-ekoloji coğrafiya istehsalın dayanıqlı ərazi təşkili və ətraf təbii mühitin ekoloji problemlərinin uzlaşması proseslərinin kompleks istiqamətləridir; ölkənin iqtisadi-coğrafi sistemini-təbii ekoloji və iqtisadi-ekoloji komplekslərini əhatə edir və onların ərazi qanunauyğunluqlannı özündə əks etdirir. Ümumi sistem nəzəriyyəsində iqtisadi-coğrafi sistem anlayışı mürəkkəb sistemlərə (təsərrüfat) aid edilir. Onun elmi-praktiki həlli on illər boyu öyrənilmişdir [162]. Bəzi tədqiqatçılar prinsip etibarilə yeni ekoloji situasiyanın yaranmasını ayn-ayn neqativ proseslərlə, məsələn, mühitin çirklənməsi ilə, nə qədər mühüm olsa belə onlan eyniləşdirməyin düzgün olmadığını haqlı olaraq qeyd edirlər. Buna görə də problemlərin həllində sistem yanaşma bütün ekoloji faktorlann məcmuyunun-atmosferin, hidrosferin və torpağın çirklənməsi, şirin sulann və şumlanan torpa- qlann balansı, ərzaq məhsullannm istehsalı, bərpa olunmayan təbii resurslann istehlakı, qlobal və regional ekoloji sistemin stabilləşdi- rilməsinin hesaba alınmasının zəruriliyinə şərait yaradır. Bummia bərabər keyfiyyətcə müxtəlif proseslərin-iqtisadi, təbii 18 və s., sıx qarşılıqlı əlaqəsi, vahid iqtisadi-ekoloji sistem kimi fəaliyyət göstərən təbii mühit ilə cəmiyyətin qarşılıqlı təsiri proseslərinin öyrənilməsinin vacibliyinə imkan yaradır. Həmçinin onlardan iqtisadi sahənin və təbii mühitin vahid sistem çərçivəsində yarım- sistemlər kimi öyrənilməsi heç də onları sərbəstlikdən məhrum etmir, özünün daxili əlaqələri ilə mürəkkəb sistem kimi öyrənilməsinə mane olmur. Burada söhbət çox mürəkkəb sistemlərdən- müxtəlif cür iqtisadi-ekoloji faktlar, hadisələr və proseslərlə birlikdə təzahür edən elementlərdən və onlann bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin məcmusundan ibarət çoxşaxəli strukturlardan gedir. İqtisadi-ekoloji sistemlərin fəaliyyəti və strukturlannı, birinci növbədə sistemə daxil olan əsas elementlərin yığımı müəyyən edir. Bu sistemin ən mühüm elementlərini təbiət, cəmiyyət və insan təşkil edir. Bəzi tədqiqatçılar, sistemə yalnız təbiətlə əlaqədar ictimai istehsalın daxil olması ilə qane olmağı və ona insanı, yaxud cəmiyyəti daxil etməkdən imtina etməyi təklif edir. Çünki insanı bioloji varlıq kimi başa düşmək olar, cəmiyyət çox geniş anlayışdır və özünə müxtəlif üstqurumu daxil edir [159]. Fikrimizcə, burada ziddiyyətli heç bır şey yoxdur. Axı biz sistemə özü-özlüyündə sadə obyektlər kimi deyil, yalnız həqiqi obyektlərə məxsus müəyyən səciyyəvi elementlər kimi baxırıq. Bu səbəbdən göstərilən obyektləri ictimai istehsal anlayışına daxil etmək olar, bir şərtlə ki, onlar necə birbaşa onunla əlaqədardır, yaxud onu müə>'yən edir. Əks halda ictimai istehsal, əslində texnoloji proseslərə görə əhəmiyyətini itirir. İqtisadi-ekoloji sistemlərin tərkibi, modelləşdirmə metodunun geniş tətbiq edilməsinə imkan verir. Belə modellərdə optimallaşdırma meyarı idarəetmənin konkret məqsədinə əsaslanaraq təyin edilir. Lakin bütövlükdə iqtisadi-ekoloji modellərin tərtibi zamanı meyan insan cəmiyyətinin təbii sistemlərə dağıdıcı təsirinin ekoloji təhlükəyə yol verməsi ilə cəmiyyətin bütün üzvləri üçün sosial-iqtisadi nemətlərin yığımının çoxluğu təşkil edir [119]. Məntiqi olaraq cəmiyyət və ətraf mühitin qarşılıqlı təsirinin op- timallaşdırılması meyan geniş mənada təbiətdən eyni vaxtda hasil 19 Yüklə 3,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|