İnsanŞünaslıq
(l^
ELMİ YANAŞMALARDA "YOXSULLUQ TƏHLÜKƏ"
ANLAYIŞI, MAHİYYƏTİ VƏ ÖLÇÜLMƏSİ
E
lm mərkəzlərində bəşəriyyətin üzləşdiyi "yoxsulluq" problemi təd-
qiqat mövzusu kimi geniş mənada təhlillər aparılır.
Təsadüfi de-
yildir ki. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 2000-ci ildə Baş Assambleyası-
nın (Cenevrə şəhərində) sosial-iqtisadi inkişafa dair sessiyasında qlobal-
laşmanın iqtisadiyyatın mərkəzi problemi olaraq yoxsulluğun
sosial sfe-
rada sürətlə artması qeyd edilmişdir.
Hər bir regionun özünəməxsus yoxsulluq səviyyəsi və real qlobal təhlükə
konturları mövcuddur. Yoxsulluğun iqtisadi əsasını onun iqtisadi artıma,
insanların tələbatına uyğun olmaması ilə izah o l u n u r . M ə n t i qi olaraq hər
hansı bir ölkədə iqtisadiyyatın tənəzzülə uğraması, ümumi iqtisadi tempinin
azalması, iş yerlərinin itirilməsi, inflayasiyanm intensiv artımı yoxsulluğun
meydana gəlməsinə səbəb olur.
Ümumiyyətlə, yoxsulluq nisbi proses olub, sosial-iqtisadi strukturlann
yüksəlməsinə uyğun olaraq onun həddi və yaranma səbəb -nəticələri dəyişir.
Dünyanın ümumi iqtisadi inkişaf mənzərəsi daimi dəyişir, insanın həyat
tərzində qütbləşmə meyilləri arasında qeyri-bərabərlik yaranır. Bu qütbləşmə
prosesində qloballaşma tərzi xalqların etnik qruplarına, yaşamaq və qidalanma
səviyyəsinə müxtəlif müstəvidə təsir etmə mexanizmi meydana gəlmişdir.
Yoxsulluq bəşəri xarakter aldığı üçün BMT, Dünya Bankı, Beynəlxalq
Valyuta Fondu və s. institutlar ölkələrdə, xüsusən inkişaf etməkdə olan
ölkələrdə yoxsulluğa qarşı proqramlar həyata keçirilər.
Proqramların əsas iqtisadi vəzifəsi ondan ibarətdir ki, hər bir ölkənin
ümumi daxili məhsul və onun adambaşına olan səviyyəsini və
əhalinin
gəlirlərini yüksəltməkdən ibarətdir.
Hər nəfər düşən ÜDM (ABŞ dol, 2000-ci il)
Ölkələr
UDM
Ölkələr
UDM
ABŞ
24932
Filippin
2279
Yaponiya
19847
Hindistan
1412
Fransa
19312
Somali
806
Argentina
7604
Nigeriya
531
Braziliya
5627
Mozambik
238
Rusiya
4452
148. Население u глобализация. M., 2004. c.l79.
■
129
=
Ağazeynal A.Qurbanzadə
Cədvəldən göründüyü kimi, adambaşına düşən ÜDM səviyyəsinə görə
kəskin fərqli ölkələrdə yoxsulluğun həddi də müxtəlifdir. Nisbi yoxsulluq
həmin ölkələrdə daha çox gəlir əldə edən əhali qrupları ilə az gəlirləri olan
əhali arasında nisbətlə ölçülür.^49 Beləliklə, gəlir səviyyəsi ölkələrdə alıcılıq
qabiliyyətini və əmtəə xidmət təklifinin miqdarı və is- tehlak dəyərlərinin
qiyməti ilə ölçülür.
Yoxsulluq ölkələr arasında iqtisadi əlaqələrin, miqrasiyanın və kapital
axınının intensivləşməsi ilə müşahidə olunduqda yoxsul ölkələrin gəlirlərinin
bir hissəsinin inkişaf etmiş ölkələrə axınına səbəb olur. Ucüz iş qüvvəsi və
təbii resursların istifadəsi üçün cəlb olunan kapitala görə ucuz məsrəflərlə
yuxarı mənfəət əldə etməklə maliyyə və pul sahibi daha çox pay mənimsəyir.
Dünya səviyyəli qlobal təhlükə olaraq yoxsulluğun qarşısını almaq üçün
BMT və digər beynəlxalq qurumlar müxtəlif miqyasda proqramlar həyata
keçirirlər.
Yoxsulluq səviyyəsi makroiqtisadi səviyyədir. Çox vaxt bunu sosial
müdafiə tədbirlərinin məqsədli təşkili və idarə edilməsi kriteriyası
kimi qəbul
edilir.
Beynəlxalq təşkilatlar yoxsulluğun azaldılması proqram metodunun bazar
tipli iqtisadiyyatla əlaqələndirirlər. Yoxsulluğun təhlükə konturlarının
azaldılması mərhələ-mərhələ iqtisadi artımın nəticələri ilə sıx əlaqədə aparılan
islahatların səmərəli təşkilinin nəticəsi kimi qiymətləndirilir.
İqtisadi artımın tarazlı inkişafı və onun bölgüsündə cari tələbatın
ödənilməsinin prioritetliyi ilə perspektiv investisiya siyasəti yoxsulluğun
azaldılmasının
makroiqtisadi
nəticələr
məcmusudur.
Funksional
qiymətləndirmə metodikasına uyğun olaraq yoxsulluğun azaldılması iqtisadi
artım, bölgü sistemində istehlak və investisiyanın bütün mənbələr hesabına
artırılması və istifadəsi yolu ilə mümkündür.
ÜDM-un artımı ilə yoxsulluq həddi arasında əlaqə və onun səmərəsi, hər
bir vahid artıma uyğun olaraq inteqral effekt və ayrı-ayrı sahələr üzrə təsir
gücü qiymətləndirilir.
ÜDM-un artımının sosial müdafiə fonduna olan təsiri dövlətin yox-
sulluğunun azaldılması üçün iqtisadi mexanizmlərin imkanlarını müəy-
149.
Ə.Q.Əlirz.ayer. iqtisadiyyat: иЩйпсэЬг, Ьахцки-. Bakı, 2002. səh.242.
150.
Финансы. Толковый словарь. Англо-русский. M., 2000. с.119.
151.
Социальная статистика. Киев, 2001. с. 224.
- - - - -
130
- . . . . . . . . . . . . . . - ' -
=