Fazil Osmanov
Yüklə 376,74 Kb. Pdf görüntüsü
|
73 təpələrdən vaxtı ilə çox güman ki, müĢahidə məntəqəsi kimi istifadə olunmuĢdur. Ola bilsin ki, abidənin giriĢ darvazası və çıxıĢ yolu da bu təpələrin yanında imiĢ. AparılmıĢ ilkin kəĢfiyyat xarakterli axtarıĢlar nəticəsində orada çoxlu tikinti qalıqları və istehsal ocaqları olduğu müəyyənləĢdirilmiĢdir. Abidənin təqribən mərkəz hissəsində uzunluğu 48, eni 15, dərinliyi isə 8-10 metrə çatan və hamam yeri adı ilə məlum olan çökəklik var. Tikinti qalıqlarının sıxlığına, tez-tez istehsal tullantılarına rast gəlinməsinə və digər yerüstü əlamətlərinə əsasən ərazinin Ģimal- Ģərq tərəfində qala divarları boyunca vaxtı ilə sənətkarlar, daha doğrusu dulusçular məhəlləsi yerləĢdiyini güman etmək olar. Burada inĢaat materiallı kimi çay daĢından və biĢmiĢ kərpicdən geniĢ istifadə olunmuĢdur. Orada həmçinin çoxlu miqdarda yerüstü material toplanmıĢdır. Maddi-mədəniyyət qalıqları içərisində Ģirli, Ģirsiz keramika məlumatı üstünlük təĢkil edir. Bu tapıntılar göstərir ki, yerli sakinlər calaq olunmuĢ hissələrinin üzərinə kobud yapma kəmərlərlə vurulmuĢ iri təsərrüfat küplərindən, darboğaz bardaqlardan, səhəng və sərnic tipli qablardan, habelə səthi anqob, marqans, kobalt naxıĢlarla bəzədilmiĢ kasa, boĢqab və camlardan xüsusilə geniĢ istifadə etmiĢdir. Tapıntılar içərisində Ģərqdən gətirilmiĢ fayans, farfor və seladon qab qırıqlarına da tez-tez təsadüf olunur. KəĢfiyyat zamanı qoyulan kiçik ölçülü Ģurf-qazıntıdan tapılmıĢ bir ədəd mis pul da maraq doğurur. Oradan təsadüfən tapılmıĢ daha bir ədəd mis pul isə Ülgüclü kəndinin 60 yaĢlı sakini Əbülfəz ġıxəliyev tərəfindən ekspedisiya üzvlərinə verilmiĢdir. Qeyd edək ki, əldə olunmuĢ keramika nümunələri və pullar xronoloji cəhətdən XVII-XVIII əsrlərə aid edilir. Yuxarıda deyilənlər bəhs olunan bu möhtəĢəm abidənin Azərbaycanın orta əsr Ģəhərlərindən biri olduğunu söyləməyə əsas verir. Lakin onun məhz hansı Ģəhər olduğunu demək hələlik çətindir. Dərin xəndəklərlə, hündür torpaq sədlə və keçilməz qala divarları ilə möhkəmləndirilmiĢ bu Ģəhər ərazisinin böyüklüyü və qala divarlarının uzunluğu baxımından Beyləqan Ģəhərinə daha çox uyğun gəlir. Yeri gəlmiĢkən deyək ki, əsrimizin yaĢıdı olan qocalar da buranın bir zamanlar Ģöhrəti çox-çox uzaqlara yayılmıĢ, Balakən (Beyləqan) xarabalığı olduğunu söyləyirlər. Tarixi mənbələrdə göstərildiyi kimi Beyləqan Ģəhəri monqollar tərəfindən əsaslı surətdə dağıdılmıĢ və sonradan onun bərpası üçün göstərilən bütün cəhdlər demək olar ki, heç bir nəticə verməmiĢdir. Örənqalada Leninqrad və Azərbaycan arxeoloqlarının birlikdə aparmıĢ olduqları geniĢ miqyaslı qazıntılar da bunu təsdiq etmiĢdir. Lakin bununla belə XIV-XVII əsr müəlliflərinin qeydlərindən yeri gəldikcə Beyləqanın adının çəkilməsini də təsadüfi hesab etmək olmaz. Məsələn: Adam Oleari XVII əsrin 30-cu illərindən səfəvilərin nisbətən gözəl Ģəhərləri sırasında Beyləqanın da adını çəkir. Azərbaycanın orta əsr Ģəhərlərinin tarixinin tədqiqi ilə məĢğul olan Mikayıl Heydərov Beyləqanın bir 74 yaĢayıĢ məntəqəsi kimi XVII əsrin sonlarına qədər mövcud olduğunu güman edir 31 və s. Haqqında danıĢılan abidənin Yeni ġamaxı Ģəhəri olduğunu güman edənlər də vardır. Məsələn tarix elmləri doktoru F.Əliyev P.Butkova və Y.Qaqemeysterə əsaslanaraq bu barədə belə yazır: “ġamaxılıların müqavimətindən qəzəblənən Nadir Ģahın əmri ilə Ģəhər tamamilə darmadağın edilmiĢ, əhalisi ilə Ağsuya köçürülmüĢdür”. Bu hadisə 1734-cü ildə baĢ vermiĢdir. Nadir Ģahın ölümündən sonra (1747) əhalinin xeyli hissəsi yenidən köhnə ġamaxıya köçür. 1768-ci ildə ġirvan xanlığı Quba xanlığı ilə birləĢdirildikdən sonra isə ġirvan (köhnə) xanlığının inzibati və iqtisadi mərkəzinə çevrilmiĢdir. Yeni ġamaxının əhalisi də zorla oraya, 17775-ci ildə xanlıqda siyasi vəziyyətin kəskinləĢməsi ilə əlaqədar paytaxt yenidən ġamaxıya köçürülmüĢdür. Nəhayət, Ağa Məhəmməd xanın baĢçılıq etdiyi Ġran ordusunun hücumundan çəkinən Mustafa xan Ģəhəri Fitdağa köçürmüĢdür. Səyyah BibirĢteynin qeydlərində deyilir ki, Ġran qoĢunları yeni ġamaxıya soxularkən onu bom-boĢ görüb daha da qəzəblənmiĢ və Ģəhəri alt-üst etmiĢlər. Bu məlumatların nə dərəcədə doğru olub-olmadığını söyləmək üçün əlimizdə hələlik elə bir tutarlı dəlil yoxdur. Lakin bir cəhəti qeyd etmək lazımdır ki, qısa vaxt içərisində belə bir möhtəĢəm Ģəhər salındığını güman etmək məntiqi cəhətdən o qədər də ağlabatan deyildir. Bu, yeni ġamaxını kiçik Ģəhər kimi təsvir edən S.Bronevskinin qeydlərinə də uyğun gəlmir. Ġkincisi, bəhs olunan abidədən tapılmıĢ yerüstü materialların xeyli hissəsi xronoloji cəhətdən XVII əsrin əvvəllərinə aid edilir ki, bu da həmin ərazidə Nadir Ģahdan təqribən bir əsr qabaq Ģəhər həyatı olduğuna dəlalət edir. Sözsüz ki, Xaraba Ģəhərin məhz hansı Ģəhərin xarabalığı olduğunu müəyyənləĢdirmək üçün orada geniĢ miqyaslı arxeoloji qazıntılar aparılmalıdır. Belə edilərsə, Azərbaycan tarixinin hələ öyrənilməmiĢ neçə-neçə qaranlıq səhifəsi öz sirrini açar. Xəritələrdə daha bir orta əsr Azərbaycan Ģəhərinin adı dəqiq yazılar. Tarixi mənbələrdə adı çəkilən daha bir Ģəhərimizin ünvanı dəqiqləĢər. Nəhayət, təəssüf hissi ilə demək istəyirik ki, tariximizin belə bir mühüm abidəsi olduqca pis mühafizə olunur. Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin qərarı ilə qoruq elan edilməsinə baxmayaraq Xaraba Ģəhərin dağıdılaraq xarabazara çevrilməsi prosesi bu gün də davam edir. Nə qədər təəccüblü olsa da ətraf kəndlərin əhalisi neçə illər əvvəl olduğu kimi indi də ordakı tikintiləri, bünövrə qalıqlarını söküb daĢıyır, tarixi abidənin daĢından, kərpicindən inĢaat materialı kimi istifadə edir. Xaraba Ģəhərin arxeoloji cəhətdən öyrənilməsi, orada əsaslı qazıntıya baĢlanması vaxtı çatmıĢdır. Nəticə. Qırlartəpədə aparılmıĢ ilk arxeoloji qazıntıların nəticələrinə əsasən müəyyən edilmiĢdir ki, yaĢayıĢ yerinin üst qatında eramızın əvvəllərinə aid daĢla 31 Q.C.Cəbiyev, Beyləqan. Yeni ġamaxı, yoxsa... “Sovet kəndi” qəzeti. 21 yanvar 1984-cü il, səh. 4 Yüklə 376,74 Kb. Dostları ilə paylaş:
|