Firudin Ağasıoğlu (Cəlilov)
Yüklə 10,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
136 ma obiri dünyada xidmət edəcək insan qurbanı (onu təmsil edən balbalı) eyni məqsəd daşıyırdı. Bizans qaynağında bir bəlgəyə görə, Göytürk xaqanının skit hərflərilə yazılmış məktubunu Bizansda tərcüməçi oxu- muşdur. 84 Deməli, göytürk runik yazısının saqa (skit) hərf- ləri adlanması gələnəyi hələ göytürklər çağınacan qalmışdı. Etrusk soylu Vergili doğma yurdu Mantuya yönəlik belə söyləyir ki, orada üç ayrı-ayrı soyun hər birindən dörd uruq vardı. 85 Onlara daha təpərli etruskların rəhbərlik etməsini də vurğulayan şairin bu deyimi, görünür, Etruriyada yayılmış 12-lik (3x4) sistemilə bağlıdır. İç və dış oğuzlar da 12 (3x4) boya ayrılırdı. Qədim türk törəsinə görə, hər türk boyu el (dövlət) qura bilməzdi. El qurma imtiyazı Bozuklara verilmişdi, Üçoqlar da onlara tabe olmalı idi. Arabir bu törə pozulurdu və onda türk boyları arasında münasibət də pozulur, dərəbəyliklər meydana çıxır, etimadsızlıq yaranırdı. Ona görə qədim türk toplumunda “el pozular, törə pozulmaz” deyimi vardı, törə qudsal sayılırdı. El qurma səlahiyəti olan boyların sırasında qayı boyu başda gəlir. KDQ-da hakimiyətin yenidən qayı boyuna qayıdacağı vur- ğulanır, çünki oğuzların bozuk qolundan olan qayı boyu türk elqurumu gələnəyinə görə qədim çağlardan dövlət qurub onu idarəetmə hüququ qazanmışdı. Osmanlı xanədanı soykökünü bu boya bağlasa da, əsl qayı kökənli Gündüz Alpın soyundan olanlar, özəlliklə qarakeçili türkmənlər doğu və güney-doğu bölgələrə çəkilmiş, Amuca soyu isə Balkanlara sürgün olun- muşdur. 86 84 Ligeti, 1986, 62. 85 Вергилий, «Энеида», Х. 201-203. 86 Topqapı muzeyində saxlanan qədim bir qılıc üzərində qayı boyunun damğası var, lakin onu Xəlifə Osmanın qılıcı kimi təqdim edirlər. 136 137 Oğuznamə gələnəyi bozuq boylarının içində Gün xanın soyundan qayı boyunu el (dövlət) qurmaq hüququ olmasını vurğulayır və bu boyun damğasını s Y s və s V s kimi verir. Bu damğaya qayı boyunun köç etdiyi yerlərdə rast gəlmək olur. Bir saqa kurqanından (m.ö.V əsr) çıxan altun sadağın üzərində maral qabartması var. Maralın boynunda qayı bo- yunun damğası naxış kımi sıralanmışdır: Tarixi qaynaqlarda adı çəkilən kaysak boylarının qazax- qırğız xalqlarının təşəkkülündə önəmli yeri olmuşdur. Bu boyadının tərkibində kayı (qayı) və sak (saqa) etnonimləri görünür. 87 Olsun ki, Herodotun *baş-el anlamında elbəyi sa- qaları basileyi skithai adlandırması dış oğuzların (saqaların) Orta Asiyadakı kaysak boylarını da bildirirdi, çünki qayı bo- yu elbəyi statusunda olan boylardan idi. Görünür, Saqastanda (indiki Sistan) ortaya çıxan kay (Key-Xosrov, Key-Qubad, 87 Koroqlı, 1983, 14. 137 138 Key-Kavus) və etrusklardan latınlara keçən qay titulu qədim etnososial türk gələnəyilə bağlıdır. Romada Qay sülaləsinin və Roma imperatoru Qay Yuli Sezarın özünü troyalı Eneyin soyundan sayması türk-etrusk bağı baxımından önəmli tarixi bəlgədir. Maraqlıdır ki, 251-də imperator olmuş iki qardaşdan biri etrusk, digəri kayı soyadı ilə qeyd olunur, halbuki hər ikisi Roma imperatoru Deciusun oğlu idi: Imperator Caesar Qu- intus Herennius Etruscus Messius Decius Augustus; Impera- tor Caesar Caius Valens Hostilian Messius Quintus Augus- tus. Etrusk-saqa paralelləri sırasında Herodotun qələmə aldığı traspi (tiras-pi) boyadı, Targitay şəxsadı etrusklarda tirsen boyadı və Tarxetiy çəxsadı kimi qarşımıza çıxır. Bu sıraya Pelek adını da əlavə etmək olar. Belə ki, bir etrusk epitafiya- sında Pelek klan (Pelek oğlu) sözləri vardır. Palak şəxsadına saqa elbəylərindən birinin adında rast gəlirik. Hətta m.ö.II əsrdə yaşamış bu caqa elbəyinin atlı heykəli qalmışdır: Pelek//Peleg adının anlamı Tövrat- da belə izah olunur ki, İbrahim pey- ğəmbərin ulu babalarından biri Pelek adlanırdı və onun vaxtında torpaqlar yenidən bölündü. 88 Göründüyü kimi, söhbət burada bölünməkdən gedir və Pelek adının “bölək” anlamı daşıması aydınlaşır. Lakin etrusk-saqa adı kimi bəlgələrə düşən Pelek//Palak adı qədim türkcədəki balaq və ya “ərmağan” anlamında olan belek sözündəndir. Elmi ədəbiyatda skith (saqa) sənəti kimi dəyərləndirilən animal stil (añ üslubu) motivlərində incə zövqlə verilmiş añ 88 Ağasıoğlu, 2009, 115. 138 139 (heyvan) şəkili, fiquru gərgin durumu ilə seçilir. Buradkı di- namik hərəkət elə ustalıqla stilizə olunur ki, onu başqa sənət əsərlərilə dolaşıq salmaq mümkün deyil. Saqa-türk boylarına məxsus añ üslubunda hazırlanmış sənət əsərlərinin, bu üslu- ba xas motivlərin Etruriyada ortaya çıxması açıq gösərir ki, həmin boylardan etrusk toplu- muna qatılanlar vardı. Bu etrusk qrifonu ilə saqalara aid Pazırıq xalısında olan qrifon sanki bir sənətkarın əlindən çıx- mışdır. 89 Altayda tapılan Pazırıq xalısının m.ö.V əsrdə Qarabağda toxunduğunu yazan alman xalçaşünasları haqlıdır. O çağda Azərbaycandakı Saqa döv- ləti dağılsa da, sonralar onun yerində yaranmış Alban elində saqa boyları yaşayırdı və Alban çağnda yaranmış su qabları ilə etrusk su qabları arasın- dakı bənzərlik daha qədim gələnəyə bağlanır. Göründüyü kimi, etrusk və türk (saqa-qamər) bağı adi məişət nəsnələri olan su qabları fiqurlarının mü- qayisəsi ilə də ortaya çıxır. Belə bəlgələri təsadüfi ox- şarlıq saymaq olardı, lakin başqa sənət örnəklərinin, özəlliklə añ üslubunu əks 89 Ağasıoğlu, 2008, 21. 139 Yüklə 10,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|