Fuad əLİyev mirabdulla əLİyev
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəxsi vergilər (can vergisi). a) Baş pulu
- Torpaqla əlaqədar vergilər
21
sarayda tutduqları vəzifələrdən [27-28] sui-istifadə edərək elatları özlərinin şəxsi xidmətçilərinə çevirir, onlardan qulam və ya mulazim kimi istifadə edirdilər. XVIII əsrin 60-cı illərinin sonlarında bu hadisə o qədər adi hala çevrilmişdi ki, hətta elat ağsaqqalları həmin dövrdə müəyyən dərəcədə Naxçıvan xanlığına təsir edə bilən İran hakimi Kərim xan Zəndə yazılı surətdə şikayətlə müraciət etməyə məcbur olmuşdular. Şikayət məktubunda deyilirdi: «Bizim zadəganlar (bəyzadələr) bəzi kəndliləri və elatları apararaq özləri üçün qulamlara çevirirlər. Onlar qoymurlar ki, köçərilər öz peşələri ilə məşğul olsunlar. Heç vaxt görünməyib ki, kəndli qulam olsun. Xahişimiz budur ki, ədalətli fərman verəsiniz ki, bir daha kəndlilər və köçərilər qulamlara və mülazimlərə çevrilməsinlər. Kim nəslən qulamdırsa və ya pulla alınmışsa, yaxud başqa ölkədən gəlmişdirsə qoy o da qulam olsun. Naxçıvan ölkəsində kəndlilər və köçərilər heç zaman qulam olmamış və ona görə də onları qulam etmək olmaz». Kərim xan Zənd Naxçıvan ağsaqqallarının xahişinə əməl etmiş və naxçıvanlılara cavab məktubu göndərmişdi. Əlbəttə, başqa cür ola da bilməzdi. Çünki İranın şimalında və Cənubi Azərbaycanda öz hakimiyyətini gücləndirə bilməmiş Kərim xan Zənd istəmirdi ki, həmin bölgədə narazılıq artsın, əhali arasında çəkişmə yaransın. Ona görə də Kərim xan Zənd Naxçıvan ağsaqqallarının şikayət məktublarına yazılı şəkildə cavab verməklə ağsaqqallar arasında öz nüfuzunu artırmağa cəhd göstərirdi. Yuxarıda göstərildiyi kimi, xanlığın təbəələri xəzinə üçün tələb olunan vergiləri məcburi verməli və hər cür mükəlləfiyyəti yerinə yetirməli idilər. Vergi və mükəlləfiyyətlər kəndlilər kimi şəhər əhalisinə də aid edilirdi. Naxçıvan xanlığında feodal rentası aşağıdakı formada mövcud idi:
20 qəpik alınırdı. Bu vergidən heç kəs yayınmasın deyə şəhər və kəndlərdə yeni peyda olmuş şəxs haqqında kəndxudalar divana mütləq məlumat verməli idilər. Əks təqdirdə kəndxudanı ciddi cəza gözləyirdi. b) Ev pulu (tüstü pulu): Bu vergi toplanılarkən evlilərlə subaylar arasında heç bir fərq qoyulmurdu. Yalnız qadınlardan və uşaqlardan ev pulu alınmırdı. Hər kişidən ildə gümüş pulla 1 manat 20 qəpik, hər evdən isə gümüş pulla 20 manat alınırdı.
bu vergi «bəhrə» adlanırdı. «Bəhrə» taxılçılıqla məşğul olan bütün rəiyyətlər üçün məcburi vergi idi. Naxçıvan xanlığında bəhrə o qədər geniş vüsət tapmışdı ki, natura ilə alınan bütün vergilər xalq arasında «bəhrə» adlandırılırdı. Bu vergi, adətən, aşağıdakı şəkildə toplanırdı: məhsul yığılıb qurtardıqdan sonra sahibkarın və ya onun inanılmış adamlarının iştirakı ilə taxıl bölüşdürülürdü... Bu bölgü məhsul yığıldıqdan sonra üç gündən gec olmayaraq həyata keçirilməli idi. Əgər kəndli sahibkarın mülkünün yaxınlığında yaşayırdısa, bəhrə üç gündən gec olmayaraq sahibkara çatdırılmalı idi. Əgər sahibkar həmin yerdən uzaqda yaşayırdısa, o zaman bəhrə çöl işləri qurtardıqdan sonra ödənilirdi. «Naxçıvan vilayətinin statistik təsviri» kitabında bəhrə barədə dəqiq məlumat verilmişdir. Burada deyilirdi ki, natura halında yalnız taxıldan bəhrə alınırdı. Hər il məhsul yığımından sonra xan öz nökərlərini kəndə göndərirdi ki, yığılmış məhsulun miqdarını müəyyənləşdirsinlər. Heç kimin ixtiyarı yox idi ki, xanın icazəsi olmadan 22
yığılmış məhsula sahib çıxsın. Taxılın qiyməti müəyyənləşdirildikdən sonra məhsul aşağıdakı qaydada bölüşdürülürdü. Xəzinə torpaqlarından toplanmış məhsulun hər 10 hissəsindən 3,5 hissəsi xanın, qalanı isə torpağı becərənlərin payına düşürdü. Mülkədar torpaqlarından toplanmış məhsulun 1,5 hissəsi mülkədarın, 2 hissəsi xəzinənin, qalan hissəsi torpağı becərənin payına düşürdü. «Bəhrə»nin iki hissəsi buğda ilə, bir hissəsi isə arpa ilə ödənilirdi. Natura halında toplanan verginin miqdarı bəzən vergi toplayan məmurların özbaşınalığından artırı [29-30]
lırdı. =Mal-qara üçün vergi (gümüş pulla): Camış üçün 1 manat İnək üçün 50 qəpik Ulaq üçün 50 qəpik Dişi ulaq üçün 1 manat 20 qəpik Yük daşıyan at üçün 2 manat 20 qəpik Dişi at üçün 1 manat Minik atları heç bir gəlir gətirmədiyindən sahibi vergidən azad olunurdu. Taxılın əkilib-becərilməsində iştirak edən öküz və kəllər üçün də vergi alınırdı.
Qoyun sahibi hər baş qoyun üçün bir «pənahabad» 9 və yaxud 20 qəpik gümüş pul verməli idi. İqtisadiyyatının əsas sahəsini maldarlıq təşkil edən xanlıqlarda maldarlar heyvanlarını dövlətə məxsus çəmənliklərdə otardıqları üçün xəzinəyə «çöpbaşı» adlı xüsusi vergi verməli idilər. Maldarlardan eyni zamanda «çobanbəyi» adlanan vergi də toplanılırdı. Bu vergi mal-qaranın feodal torpaqlarında otarılması üçün alınırdı. Dəqiq məlumatın azlığından Naxçıvan xanlıqında «çöpbaşı» və «çobanbəyi» kimi vergilərin miqdarını müəyyənləşdirmək mümkün olmasa da İ. Şopenin XIX əsrin əvvəllərində yazdığı Naxçıvan xanlığına aid əsərindən istifadə edərək bu barədə müəyyən təsəvvür yarada bilərik. İ. Şopenin əsərində maldarların həyatı və onların verdikləri vergi barədə bəzi maraqlı dəlillərə də rast gəlirik. Onun yazdıqlarından məlum olur ki, maldarlar müxtəlif vergilərlə yanaşı, hər yüz qoyun və keçidən xana müəyyən miqdarda pay verməli idilər. Bundan başqa maldarlar xana yağ, yun və başqa məhsullar da verirdilər. İ. Şopenin əsərində oxuyuruq: «... maldarlardan alınan vergilərdən başqa, sərdar öz mal- qarasını saxlamaq üçün də elatlardan yem alırdı» 10 ... Bundan əlavə, hər bir elat ildə sağılan bir baş qoyuna görə yarım batman yağ, sağılan və sağılmayan qoyunlara görə isə müəyyən miqdarda yun verməli idi 11 .
edilirdi. Yalnız kəngərli tayfasından olan elatlar bu ödənclərdən azad idilər. Bu da səbəbsiz deyildi. Müharibə baş verdikdə onlar kəngərli tayfasının süvari dəstələrini təşkil edirdilər. Bu tayfa əsasən üç vergidən azad edilmişdi: tüstüpulu, başpulu və maldarlığa aid vergilər.
9 .Şuşada kəsilmiş pul vahidi. Pənahabad, daha sonra «pənəbad»adlandırılırdı. Bu pul vahidi bütün xanlıqlarda işlədilirdi 10 И. Шопен. Исторический памятник состояния Армянский области в эпоху ее присоединения к Российской империи. СПб,,1852, с. 1127. 11 Yenə orada. Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|