G abduraxmanova
4ZBEK IST0N D A PARAZITOLOGIYA FANINING QISQACHA
Yüklə 288 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 0 4ZBEK IST0N D A PARAZITOLOGIYA FANINING QISQACHA
RIVOJLANISH TARIXI 0 ‘rta Osiyoda, shu jumladan, 0 ‘zbekistonda parazit organizmlar to ‘g‘risidagi dastlabki ma’lu motlar 980-1037-yillarda yashab ijod etgan vatando- shimiz buyuk tabib va mutafakkir Abu Ali ibn Sino asarlarida uchraydi. Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh ibn al-Hasan ibn Ali 980-yil avgust oyida Buxoroning Afshona qishlogMda tug‘ilgan. Ibn Sino 17 yoshidayoq Buxoro xalqi orasida mohir tabib sifatida taniladi. Abu Ali ibn Sino o ‘sha zamonlardagi taxt uchun kurashlar, davlatlar o ‘rtasidagi urush va moja- rolar orqasidan shaharma-shahar, davlatma-davlat darbadarlikda, sarso- nu-sargardonlikda yurib, juda ko‘p azobu-uqubatlami boshidan kechiradi. Ibn Sino 1012-1014-yillarda Jurjonda yashab «Tib qonunlari» ning dastlabki qismlarini shu yerda yaratadi. Jurjondagi notinchliklar tufayli Ibn Sino Rayga keladi va u yerdan Hamadonga o‘tadi. Hamadonda «Tib qonunulari» ning birinchi kitobini tugatib, o ‘zining mashhur falsafiy qomusi «Kitob ash-shifo» ni ham shu yerda yozishga kirishadi. «Tib qonunlari» ning qolgan qismlarini ham Hamadonda yozib bitiradi. Abu Ali ibn Sino o‘zining «Kitob ash-shifo» asarida odamlarning ichagida parazitlik qiluvchi tasmasimon chuvalchanglar (sestodalar), askarida, ostritsa, rishta to‘g crisida yozib, ularni tuzilishi, ko‘payishi, keltirib chiqaradigan kasalliklari, diyetasi, davosi, oldini olish chora- tadbirlari to ‘g4risida ko‘plab m a’lumotlar keltirgan. Alloma parazitlarga qarshi qo‘llaniladigan dori-darmonlar haqida ham yozib qoldirgan. Ko4p asrlar davomida olimlar faqat ko‘zga ko‘rinadigan parazit chuvalchanglar va tashqi parazitlami ta ’riflash bilan chegaralanib kelganlar. Ko‘zga ko‘rinmas parazitlar to‘g‘risidagi ilk ma’lumotlar bobokalonimiz Abu Ali ibn Sino asarlarida uchraydi. Abu Ali ibn Sino o ‘zining «Kitob ash-shifo» asarida odamlarning ichagida va jigarida parazitlik qiladigan chuvalchanglar (parazitlami) ni yirik va uzun, yumaloq, yassi, mayda guruhlarga bo‘lib, ular xom go‘sht, sut, baliq go^hti, yaxshi yuvilmagan sabzavot va ho‘l mevalar, iflos va 14 qaynatilmagan suvlami iste’mol qilganda, shuningdek, ariq va hovuzlarda cho‘milganda suv og‘iz orqali oshqozon-ichakka ketib qolganda yuqishi mumkinligini ko‘rsatib o ‘tgan. Ibn Sino odamlarda parazitlik qiladigan har bir gijja turiga alohida tavsif bergan. Misol uchun odam ichagida parazitlik qiladigan qoramol va cho4chqa tasmasimon chuvalchanglari hamda serbar tasmasimon chuvalchanglarga?- «katta va uzun quit», jigar va o4t yoMlarida parazitlik qiladigan jigar qurtiga- «qovoq urug‘iga 6‘xshash qurt» odamning, xususan yosh bolalaming ichagida parazitlik qiladigan pakana gijja yoki kichik zanjirsimon gijjaga - «mitti quit» va boshqa gijjalar to‘g*risida ham tavsiflar berib, ular keltirib chiqaradigan kasalliklami davolash haqida ham ko‘plab ma’lumotlar qoldirgan. Uning ushbu asari XV asrda 16 marta, XVI asrda 20 marta qayta nashr qilingan, o ‘sha davrda bibliya bilan raqobat qila olgan yagona asar hisoblangan. Ibn Sino Hamadonda 1023-yilgacha istiqomat qiladi va ayrim siyosiy sabablarga ko‘ra 1023-yilda Hamadondan Isfaxonga jo ‘nab ketadi va umrining qolgan 14 yilini Isfaxonda o‘tkazadi. Buyuk qomusiy olim ibn Sino 1037-yil 18 iyunda 57 yoshida vafot etadi va Hamadonda dafh etiladi. Turli manbalarda ibn Sino 450 dan ortiq asar bizgacha 241 tasi yetib kelganligi ta’kidlanadi. Keyinchalik 0 ‘rta Osiyoda, shu jumladan parazitologiya faniga oid ma’lumotlar XIX asrning ikkinchi yarmida Turkiston o clkasi bo‘ylab sayohat qilgan mashhur rus tabiatshunos olimi A.P. Fedchen- ko asarlarida ham uchraydi. Aleksey Pavlovich Fedchenko (1844-1873) rus tabiatshunosi, 0 ‘rta Osiyoni tadqiq qilgan olim. Moskva universitetini tugatgan. U zoologiyaga oid to4p!amlar va gerbariylar to ‘plagan. Antropologiya va etnografiya bilan shug‘ullangan. A.P. Fedchenko 1868-1871-yillarda Oloy vodiysiga sayohat qilgan va Oloy orti tizmasini o ‘rgangan. Hisor-OIoy tog4 sistemasining 1-oro- grafik sxemasini tuzgan. U Alp tog4laridagi Monblan cho4qqisiga chiqishda halok bo4lgan. A.P. Fedchenkoning to4plagan materiallari geograf olimlar tomonidan qayta ishlanib, «А.Р. Fedchenkoning Turkistonga sayohati» nomli rus tilidagi kitobi nashr qilingan. Pomir tog‘idagi muzlik Fedchenko nomi bilan atalgan. A.P. Fedchenko Oloy va Zarafshon vodiysiga uyushtiril- yozganligi, lekin , O 4zbekistonda is gan ekspeditsiya davrida 4 mingga yaqin hayvon turlari (asosan hasharotlar) ni o‘z ichiga olgan 20 mingga yaqin kolleksiyalar to‘plagan. U Buxoro, Samarqand, Toshkentda har xil hayvonlaming parazit chuvalchanglarini yig‘adi. Yig'ilgan materiallami daniyalik olim Krabb va nemis olimi Linstov yordamida aniqlaydi. Shuning bilan bir qatorda, A.P. Fedchenko 0 ‘zbekistonda birinchi marta Buxoro va Samarqandda odamlar terisi ostida parazitlik qiladigan nematoda-rishtaning biologi- yasini o'rganadi. Turkiston aholisni ipakchilik bilan shug'ullanishi olimni e ’tiborini tortadi. Moskvaga olib keltirgan ipak qurti tuxumlaridan pebrina kasalligini qo‘zg‘atuvchisi nozema bombikus aniqlanadi. Toshkentda, Samarqandda ipak qurti boquvchilari bilan kengashib, kasallikni tugatish to‘g ‘risida takliflar kiritadi. XX asrning boshlarida 0 ‘zbekistonda parazitologiya sohasida ilmiy tekshirish ishlari Skryabin, Pavlovskiy, Dogel, Yershov, Badanin, Isayev va boshqa olimlarning nomlari bilan bog‘lq. Bu olimlar 0 ‘rta Osiyoda, Qozog‘istonda va shu jumladan, 0 ‘zbekistonda odam va hayvonlarda uchrovchi parazitlarning tur tarkibi, tuzilishi, sistematikasi, bio-ekologik xususiyatlari borasida ko‘plab tadqiqot ishlarini olib bo- rishgan. Ular Respublikamizning turli mintaqalarida uchraydigan para- zitlarai o‘rganish bilan bir qatorda, mahalliy kadrlar tayyorlash ishlariga ham katta e’tibor qaratishgan. Hozirgi vaqtda 0 ‘zbekistonda ham parazitologiya fanining quyi- dagi 4 ta yo‘nalishi bo'yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda hamda nazariy va amaliy muammolar hal etib kelinmoqda: 1. Umumiy parazitologiya. 2. Tibbiyot parazitologiyasi. 3. Veteri nariya parazitologiyasi. 4. Agronomiya parazitologiyasi. 0 ‘zbekistonda umumiy parazitologiya yo‘nalishida tadqiqot ish larini olib borgan va hozirgi kunda ham fidokorona ijod qilayotgan yirik parazitolog olimlar qatoriga: akademik J.A. Azimov; 0 ‘zbekiston FA muxbir a ’zosi M.A. Sultonov; professorlar S.O. Osmanov, V.M. Sodiqov, O'.Y a. Uzoqov, S.D. Dadayev, B.A. Allamuratov, S.A. Muhammadiyev, M .0 ‘. 0 ‘ralov; fan doktorlari E.I. Gan, T.Q. Qobilov, M.Q. Qodirova, B.G.Gariyev, O.D.Davronov, N.X.Enileyeva, A.E.Kuchboyev, E.B.Shakarboyev, F.D. Akramova; uzoq yillar ishlagan va katta tajriba- ga ega bo‘lgan fan nomzodlari A.A. Abidjanov, V.I. Gextin, V.P. Sher- bak, Z.P. Sherban, A.N. Urazbayev, D.U. Ermatova, A.Q. Qulmamatov, E.N. Qulmamatov, P.A. Mo'minov, A.G. Gadoyev, N.D. Davlatov, E. • Ikramov, T.V. Kataytseva, M.F. Nazrullayeva, N.I. Lebedeva, 16 Q.A. Saparov va ulaming ko‘plab shogirdlari tomonidan olib borilgan tadqiqot ishlarining natijalari asosida 0 ‘zbekistonning turli mintaqalari- da, turli fasllarda umurtqasiz va umurtqali hayvonlarda uchrovchi parazitlarning tur tarkibi, sistematik holati, tarqalishi, keng tarqalgan parazitar kasalliklar qo‘zg‘atuvchilarining bio-ekologik xususiyatlari hamda shakllanish qonuniyatlarini, mahsuldor hayvonlarga ziyon kelti- ruvchi va kasalliklar qo‘zg‘atuvchi vakillarining oldini olish choralari to‘g‘risida keng qamrovli ma’lumotlar to‘plangan va chop etilgan. 0 ‘zbekistonda umumiy parazitologiya yo‘nalishi bo'yicha o4zlari- ning maktabiga ega boMgan yirik olimlar qatoriga akademik J.A. Azi mov va 0 ‘zbekiston FA muxbir a ’zosi M.A. Sultonov kiradi. J.A. Azimov 1938-yilning 10-martida Andijon shahrida tug‘ilgan. U 1959-yili Samarqanddagi O‘zbekiston qish loq xo‘jalik institutining veterinariya fakultetini muvaffaqiyatli bitirib, 0 4zbekiston veterinariya ilmiy-tadqiqot institutida faoliyat ko‘rsata boshladi. m & m 1961-yilda Moskvadagi akademik K.I. Skryabin no midagi Butunittifoq gelmintologiya instituti kunduz- gi aspiranturasiga o ‘qishga kirib, 1963-yilda «Гель минта овец юга Узбекистана и динамика глав нейших гельминтозов» mavzusida nomzodlik dis- sertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi. J.A. Azimov 1986-yilda esa Moskvadagi akademik K.I. Skryabin nomidagi Butunittifoq gelmintologiya instituti ilmiy kengashida «Schis- tosomatida (Skijabin et Schulz, 1937) (Azimov, 1970) turkumiga mansub trematodalaming ekologo-taksonomik tavsifi va qishloq xo'jalik hay-vonlari orientobilgarsiozining oldini olishning biologik asoslari» mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasini muvoffaqiyatli himoya qilgan. 1987-yilda professorlik ilmiy unvoniga sazovor bo‘ldi. J.A. Azimov 1989-1991 -yillarda 0 ‘zbekiston Milliy universiteti professori, 1991— 2009-yillarda 0 ‘zR FA Zoologiya instituti direktori lavozimlarida ishladi. J.A. Azimov 1994-yilda O lzR FA muxbir a ’zosi, 2000-yilda esa O'zRFA akademigi etib saylangan. J.A. Azimov dunyo olimlari tomonidan tan olingan yetakchi zoolog, gelmintolog olim. U inson va hayvonlar organizmida yashovchi parazit organizmlaming morfologiyasi, biologiyasi va ekologiyasini tadqiq etish asosida, mazkur organizmlaming evolvutsivasi. filoeenivasi va sistematikasi bo'yicha dunyo ilm-fanida katta qiziqishga' sab'ab 17 INV A X B O f t O T f f E S U R S M A R K A 7 I bo‘lgan o ‘ziga xos nazariy konsepsiyalarni ishlab chiqib, o'zining maktabini yaratdi. Akademik J.A. Azimovning serqirra ilmiy faoliyati 600 dan ortiq ilmiy maqolalarida o ‘z aksini topgan. 35 dan ziyod monografiya va o‘quv qoMlanmalar muallifi, jumladan, « 0 ‘zbekistonning sutemizuvchi uy hayvonlari gelmintlari» (1975), «Odam va hayvonlar shistoso- matidlari» (1975), «Trematodalar - odam va hayvonlarning parazitlari» (1986), « 0 ‘zbekistonning tog‘ ekosistemalarida umurtqali hayvonlarning gelmintlari» (1994), « 0 ‘zbekiston va unga chegaradosh hududlaming quruqlik mollyuskalari» (2003); «Qiziqarli biologiya» (2004); «Para zitologiya terminlarining izohli lug‘ati» (2007) va boshqalar mamla- katimiz zoolog va parazitologlari tomonidan alohida qadrlanadi. J.A. Azimovning xalq xo‘jaligi rivojiga qo‘shgan ulkan hissasi inobatga olinib, «Mehnat faxriysi» medali bilan mukofotlangan, Zoologiya fanining nazariy va amaliy sohalarini rivojlanitirishda olib borgan tadqiqotlari uchun akademik K.I. Skryabin medali (Rossiya), Ben-Gurion universiteti medali (Isroil), Butunjahon tabiatni muhofaza qilish xalqaro fondining sertifikati (Pokiston), « 0 ‘zR FA 50 yilligi» medali bilan taqdiriangan. Biologik xavfsizlikni ta ’minlashdagi xizmat- lari uchun 2005-yilda AQSh (USA, CTR) sertifikati bilan taqdiriangan. Umum insoniy qadriyatlar rivojiga qo'shgan ulkan hissasi uchun «Metsenato4 stoletiya» Xalqaro jamoatchilik fondining laureati va «Bo имя жизни на земле » medali bilan (Rossiya, 2007) mukofatlangan. Sultonov Muhammad Alievich (1915—1980) gelmintolog olim, O czbekiston Fanlar Akademiyasining muxbir a ’zosi, biologiya fanlari doktori. U 1915-yilda Toshkent shahrida tug(ilgan. 1937-yili 0 ‘rta Osiyo universitetining biologiya fakultetini tugatgan. M.A. Sultonov 1941-yilda «Toshkent viloyatida yirtqich qushlarda uchrovchi parazit nematodalar» mavzusida nomzodlik dis- sertatsiyasini himoya qilgan va unga biologiya fanlari nonzodi ilmiy darajasi berilgan. 1961-yilda esa « 0 ‘zbekistonda uy va ov-xo*jalik qushlari gelmintlari» mavzusida doktori ik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli yoqlab biologiya fanlari doktori ilmiy darajasini oldi. Unga 1968-yilda 0 ‘zbekiston Fanlar Akademiyasi muxbir a ’zosi ilmiy unvoni berilgan. 18 M.A. Sultonov ilmiy faoliyatining boshlanishidan umrining oxiri- gacha 0 ‘zbekiston Fanlar Akademiyasining zoologiya va parazitologiya institutida kichik ilmiy xodim, katta ilmiy xodim, shu institutning ilmiy ishlar bo‘yicha direktor o ‘rinbosari, direktori va gelmintologiya laboratoriyasi mudiri lavozimlarida ishlagan. M.A. Sultonovning ilmiy ishlari 0 ‘zbekistonning uy va ov-xo‘jalik ahamiyatiga ega bo‘lgan parrandalar gelmintlari, ot oshqozon bo‘kasi hamda boshqa yow oyi hayvonlar parazitfaunasini o‘rganishga hamda ularga qarshi kurash choralarini ishlab chiqishga bag4 ishlangan. M.A. Sultonov tomonidan 150 dan ortiq ilmiy ishlar chop etilgan. Asosiy ishlariga: Гельминты домашних и охотниче-промисловы птиц Узбекистана (Т.: «FAN», 1963, монография), Гелминтоз животних Каракалпакской А.Р (Т.: «FAN», 1969, монография), Паразитичес-кие черви животных Ферганской долини (Т.: «FAN», монография), Гелминты домашних мелкопитающих Узбекистана (Т.: «FAN», 1975, монография) va boshqalar kiradi. Respublikamizda veterinariya parazitologiyasi yo‘nalishida tad qiqot ishlarini olib borgan va hozirgi kunda ham faol tadqiqot ishlarini olib borayotgan yirik olimlar qatoriga - akademik: E.H. Ergashev; professorlar: N.V. Badanin, R.H. Haitov, Sh.A. Azimov, N.X. Shev chenko, N.M. Matchonov, T.X. Rahimov, B.S. Salimov, A.O. Oripov, A.R. Ro‘zimurodov, M.A. Aminjonov; fan doktorlari: A.G4. G ‘ofurov, I.H. Rasulov, G.S. PoMatov, R.B. Davlatov va ulaming ko‘plab shogird- larini ta ’kidlab o 6tish joiz. Yuqorida keltirilgan olimlar uzoq yillar davomida tadqiqot ishlari natijalari bo‘yicha xonaki, ov qilinadigan va yow oyi hayvonlarda uch- raydigan parazitlar, ular qo‘zg‘atadigan kasalliklar va bu kasalliklarga qarshi kurash choralari to‘g‘risida tadqiqot ishlari natijalarini qator tavsiyalar, ilmiy maqolalar, monografiyalar, darsliklar, o ‘quv va meto- dik qo‘llanmalar sifatida chop ettirishgan va amaliyotga tadbiq qilishgan. Veterinariya parazitologiyasi yo‘nalishi bo‘yicha 0 ‘zbekistonda o ‘z maktabiga ega bo‘lgan yirik olimlar qatoriga akademik E.H. Erga shev va professor N.V. Badaninlar kiradi. N.V. Badanin (1895-1965) 0 ‘zbekistonda gelmintologiya makta- bining asoschisi, 0 ‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1956), Respublikada xizmat ko‘rsatgan veterinariya vrachi hisoblanadi. N.V. Badanin Leningrad veterinariya institutida student boMib yur- gan vaqtlaridayoq gelmintologiya faniga qiziqadi. U 1926-yili Solvi- chevodsk shahrida ishlab chiqarish amaliyotini o ‘tab turib, prof. 19 K.I. Skryabin rahbarlik qilgan Butunittifoq gelmin- tologik ekspeditsiyasida ham ishtirok etadi. N.V. Badanin institutni tugatishi bilan (1928) prof. K.I. Skryabin taklifiga muvofiq Qozog‘istondagi veterinariya-bakteriologiya ilmiy tekshirish institu- tining gelmintologiya bo‘limiga rahbarlik lavozi- miga tayinlanadi va bu vazifada 5 yil ishladi. N.V. Badanin 0 ‘rta Osiyoga 1928-yilda kel- gan va butun umrini shu o ‘lkaning qishloq xo‘jaligi . j | va yow oyi hayvonlari gelmintlarini o'rganishga hamda ularga qarshi kurash chora-tadbirlami ishlab chiqishga bag‘ish lagan. U har xil turdagi hayvonlarning parazitar kasalliklarini o‘rganish maqsadida tashkil etilgan 12 ta ekspeditsiyada ishtirok etdi va 6 tasiga o ‘zi rahbarlik qildi. N.V. Badanin 1932-yildan 1939-yilgacha Ashxaboddagi qishloq xo‘jalik institutida va 1939-1960-yillarda Samarqand qishloq xo'jalik institutida parazitologiya kafedrasi mudiri Iavozimida ishladi. U 1940- yili Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkmaniston hamda O ‘zbekiston Res- publikalarida tuyalarda tarqalgan gelmintoz kasalliklami, gelmintlar qo‘zg‘atadigan gelmintoz kasalliklaming epizootologiyasi, diagnostikasi va davolash uchun o'tkazilgan tajribalari natijasini umumlashtirib monografiya yozdi. Uning bu ishi veterinariya fanlari doktori degan ilmiy darajaga sazovor bo‘ldi. N.V. Badanin 70 dan ortiq ilmiy asarlar yozdi, ulardan 3 tasi monografiya hisoblanadi. Prof. N.V. Badanin oliy o ‘quv yurtlarida 32 yil ishlab, bir necha yuzlab yuqori malakali mutaxassis-parazitolog kadr- lar tayyorladi. Hozirgi vaqtda respublikamizning deyarli barcha tuman va viloyat chorvachilik xo'jaliklarida N.V. Badaninning shogirdlari xizmat qilmoqda. N.V. Badanin yosh olimlami tayyorlashga ham katta ahamiyat bergan. U 20 dan ortiq yosh mutaxassis kadrlami tarbiyalab etishtirdi. Akademik E.X. Ergashev; professorlar N.M. Matchonov, R.X. Hayitov, T.X. Xoshimov, V.M. Sodiqov, B.S. Salimov va boshqa yirik gelminto log olimlar prof. N.V. Badaninning shogirdlari hisoblanadi. Erkin Hamidovich Ergashev (1933-2004) 1933-yil 1-noyabrda Samarqand shahrida tavallud topgan. U 1953-yilda 0 ‘zbekiston qishloq xo'jalik instituti (hozirgi Samarqand qishloq xo‘jalik instituti)ning veterinariya fakultetini imtiyozli diplom bilan tamomlagan. 20 E.H. Ergashevning ilm-fanga moyilligi inobatga olinib, mazkur yilda «Gelmintologiya» ixtisosligi bo‘yicha aspiranturaga o ‘qishga qabul qilingan va 1956-yilda «Go‘shtxo‘r hayvonlarning gelmintlari va gelmintozlari» mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini muddatidan oldin himoya qilgan va veterinariya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olgan. E.H. Ergashev 1964-yilning yanvarida (30 yoshi- da) akademik K.I. Skryabin rahbarligida « 0 ‘zbekiston sharoitida mayda shoxli mollarning gelmintoz kasalliklari» mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qilgan va birinchi bo‘lib o'zbek veterinariya fanlari doktori ilmiy darajasini olgan. 1964-yilda yosh fan doktori E.H. Ergashev 0 ‘zbekiston veteri nariya ilmiy tadqiqot instituti ( 0 ‘zVITI) direktori lavozimiga tayin- langan. U 1965-yilda «Professor» ilmiy unvoniga sazovor bo‘lgan va «Parazitologiya» kafedrasiga mudir etib saylangan (har ikkala joyda ishlagan). E.H. Ergashev 1968-yilda jahon parazitologiya fani sohasidagi ulkan hissasi uchun 0 ‘zR FA ning muxbir a ’zoligiga saylangan. 1969-yilda esa biologiya sohasidagi xalqaro mukofot - K.I. Skryabin nomidagi «oltin medal» bilan taqdiriangan. Shuningdek, mazkur yilda unga «Xalqaro ixtirochi» unvoni berilgan. 1983-yiIda biologiya va qishloq xo‘jaligiga qo‘shgan ulkan hissasi uchun unga « 0 ‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan fan arbobi» unvoni berilgan. Akademik Ergashev Erkin Hamidovich tomonidan jahondagi salohiyatli parazitologiya maktablaridan biri - o‘zbek parazitologlar maktabi yaratilgan. Tolmas va iqtidorli ijodkor E.H. Ergashev o ‘z hayoti davomida barakali ijod qilib, 750 dan ortiq ilmiy ishlar, darslik va o'quv qo‘llanmalami chop ettirgan. E.H. Ergashevning asosiy ilmiy yo‘nalishlari-tabiatdagi organizm- larning o ‘zaro munosabatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan bo‘lib, gel mintlar faunasi, epizootologiyasi, biologiyasi, patogenezi, immuniteti, parazitotsenoz, zooantroponozlar, chorva mollari va parrandalaming in vazion kasalliklarini oldini olish, davolash va qarshi kurashishning sa- marali usullarini ishlab chiqish kabilar uning tarkibiy qismi hisoblanadi. E.H. Ergashev tomonidan 1996-yilda «Biologiya va tibbiyot muammolari» xalqaro jumali ta’sis etilib, unga umrining oxirigacha bosh muharrirlik qilgan. 21 Akademik Ergashev Erkin Hamidovich ilmiy-pedagogik va amaliyotdagi tashkilotchilik faoliyati hukumatimiz tomonidan munosib e ’tirof etilib, qator orden, medal, unvon va yorliqlar bilan muko- fotlangan. Xususan, E.H. Ergashev o ‘zining 70 yillik yubileyi arafasida (2003-yilda) davlatimizning «Do‘stlik» ordeniga sazovor bo'lgan. Akademik E.H.Ergashev umrining oxirigacha Samarqand qishloq xo'jalik instituti «Parazitologiya» kafedrasida mudirlik qildi. 0 ‘zbekistonda tibbiyot parazitologiyasi yo'nalishida ijod qilgan va hozirgi kunda ham tadqiqot ishlarini olib borayotgan olimlar qatoriga professorlardan L.I. Isayev, P.F. Borovskiy, E.I. Martsinovskiy, N.I. Xo- dukin, N.A. Mirzoyan, R.R. Magdiev, A.N. Burdastov, N.A. Dehqon- xo‘jaeva, S.N. Bobojonov, B.R. Rustamov; katta ilmiy xodimlardan L.N. Krasnonos, P.M. Lemer, V.R. Lemelev, Sh.M. Jaxongirov, M.S. M o‘minov, Sh.A. Razzoqov va boshqalami ko'rsatib o ‘tish lozim. 0 ‘zbekistonda tibbiyot parazitologiyasi yo‘- nalishi bo‘yicha o‘z maktabiga ega bo‘lgan olimlar qatoriga prof. L.M. Isayev kiradi. Isayev Leonid Mixaylovich (1868-1964) 1868-yil I6-avgustda Pe-terburg gubemiyasida tug‘ilgan. U Peterburg har-biy tibbiyot akademiyasini tugatgan. 0 ‘zbekistonda odamlarda tichraydigan parazi- tar kasalliklami o'rganishni boshlab bergan ms olimlari qatoriga E.I. Martsinovskiy, K.I. Skryabin, E.N. Pavlovskiy, L.M. Isayev va boshqalar kiradi va bu olimlar Turkiston Respublikasida odamlarda uchraydigan parazitar kasalliklami o ‘rganish va ularga qarshi kurash choralarini ishlab chiqish uchun qator ekspeditsiyalar uyushtirganlar. Jumladan, L.M. Isayev 1922- 1923 yillarda Buxoro Xalq Respublikasida parazitar kasalliklarga qarshi kurashish maqsadida uyushtirilgan ekspeditsiyaga rahbarlik qilgan. U 1923 yildan umrining oxirigacha, ya’ni 40 yildan ortiq vaqt davomida tropik kasalliklar ilmiy tadqiqot instituti direktori lavozimini bajargan. Shuningdek, L.M. Isayev bir vaqtning to‘zida 1936-1949-yiIlarda Sa marqand tibbiyot institutida tropik kasalliklar kafedrasi mudiri lavozimi- da ham ishlagan. Tropik kasalliklar ilmiy tadqiqot instituti 1933-yili Buxorodan Samarqand shahriga ko‘chiriIgan (hozirgi vaqtda 0 ‘zbekiston tibbiyot parazitologiyasi ilmiy tadqiqot institut deb nomlanadi). Ushbu institutga va u joylashgan ko‘chaga 1968 yildan boshlab prof. L.M. Isayev nomi berilgan. 22 Prof. L.M. Isayev 0 ‘zbekistonda bezgak, leyshmanioz, rishta, anki- lostomoz va boshqa parazitar kasalliklami tarqalishini o‘rganish hamda ularga qarshi kurash choralarini ishlab chiqish borasida tadqiqot ishlarini olib borgan va bevosita rahbarlik qilgan. Aynan, prof. L.M. Isayev ta- shabbusi bilan 0 ‘zbekistonda bezgakka qarshi kurash olib boradigan stantsiyalar va tibbiyot parazitologiyasi ilmiy tekshirish instituti tashkil etilgan. L.M. Isayev Respublikamizda bezgak chivini, boshqa tur chivinlar va kanalami hamda kemiruvchilami biologiyasi va ekologiyasini o ‘r- ganish bo‘yicha uzoq yillar davomida tadqiqot ishlarini olib borgan. U ayniqsa, bezgak kasalligini yo‘qotish uchun bezgak chivinlarini har to- monlama chuqur o‘rganib, ularga qarshi kurash choralarini ishlab chi qish borasida katta tadqiqot ishlarini amalga oshirgan. Bezgak kasaliga qarshi qoMlagan tavsiyalari uchun u Davlat mukofotiga sazovor boMgan. L.M. Isayevga 1944-yili 0 ‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi unvoni berilgan. Agronomiya (fitogelmintologiya) parazitologiyasi yo‘nalishi bo‘yi- cha tadqiqot ishlarini olib borgan va hozirgi kunda ham ijod qilayotgan olimlar qatoriga 0 ‘zbekiston Respublikasi FA muxbir a’zosi A.T. To‘- laganov; professorlar E.S. Kiryanova, Z.N. Norboyev, O.M. Mavlonov, Sh.X. Xurramov; fan nomzodlari, dotsentlar O.Z. Usmanova, E.P. Azizo va, A.I. Zemlyanskaya, X.S. Eshova, G.A. Abdurahmanova, J.T. Sidiqov va ulaming qator shogirdlarini sanab o ‘tish kerak. 0 ‘zbekistonda agronomiya parazitologiyasi yo‘nalishidagi tadqiqot ishlarini asosan, XX asming 30-yillarida prof. E.S. Kiryanova boshlab bergan. Keyinchalik fitogelmintologiya deb atala boshlangan bu fanning rivojlanishida A.T. ToMaganov va uning shogirdlarining xizmatlari katta bo‘ldi. Fitogelmintlar o ‘simliklaming yer usti va yer osti qismidagi turli organlarida parazitlik qilib, zararlangan o‘simliklar o‘sishdan qoladi, so‘liydi, zararlangan o ‘rganlarida har xil bo‘rtmalar (shishlar) hosil bo‘ladi, to‘qimalari yemirilib, nekrozga uchraydi. 0 ‘zbekistonda fitogelmintolog olimlar olib borgan tadqiqot ishlari natijalari bo‘yicha Respublikamizdagi eng muhim qishloq xo‘jaligi ekinlari (g‘o‘za, kanop, sabzavot-poliz va mevali bog‘ ekinlari, kartosh- ka poya nematodasi, subtropik o ‘simliklari) va mahsuldor hayvonlarning to ‘yimli oziqasi bo‘lmish yem-xashak ekinlari nematodalarining tur tarkibi, biologiyasi, ekologiyasi, tarqalishi, zarari o‘rganildi va ularga 23 qarshi kurash choralari ishlab chiqilib amaliyotga tadbiq etilgan va etilmoqda. 0 ‘zbekistonda fitogelmintologiya maktabiga asos solgan olimlar qatoriga 0 ‘zbekiston Respublikasi FA muxbir a ’zosi A.T. To‘laganov va professor E.S. Kiryanovalar kiradi. ToMaganov Ahror To‘laganovich (1908- 1990) 1908-yil 23-sentyabrda Toshkent shahrida tugcilgan. U 1927-yilda Samarqand shahridagi 0 ‘zbek pedagogika instituti(hozirgi Samarqand davlat universiteti)ga o ‘qishga kirib, uni 1931- yilda tugatadi va mazkur institutda umurtqasizlar zoologiyasi kafedrasida assistent bo‘lib ishlay boshlaydi. A.T. ToMaganov 1931-1935-yillarda 0 ‘zbe- kiston davlat universiteti va Leningraddagi Zoo- logiya institutida aspiranturada o ‘qidi. U yirik fitogelmntolog olima E.S. Kiryanova rahbarligida endi rivojlanib kelayotgan fitogelmintologiya fanining sirlarini o ‘rgana boshladi. 0 ‘zbekistonda fitogelmintologiya sohasida ilmiy tadqiqot ishlari 30-yillarda boshlangan boMib, 0 ‘zbekistonda fitogelmintologiya fani va ilmiy maktabi prof. A.T. To‘laganov nomi bilan bevosita bog‘liq. A.T. To‘laganov fitonematodalaming turli-tumanligi, biologik xususyat- lari, ekologik guruhlari, tarqalishi, ulaming tuproqda va o ‘simliklarda biotsenotik kompleksining shakillanish qonunyatlari hamda parazit nematodalarga qarshi kurash usullariga doir ilmiy tadqiqotlar bilan shug‘ullangan. 1936-yilda A.T. ToMaganov o ‘zbek olimlari orasida birinchilardan bo‘lib, biologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun «Pomidor o ‘simligi va uning tuprog‘i nematodalari» mavzusida nomzodlik disser tatsiyasini himoya qilgan. Uning pomidor o ‘simligi va tuprog‘i nema- todalarini o ‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy ishi o‘sha davrda ko‘pchi- likka noma’lum bo‘lgan o ‘simlik gelmintlari bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlardan biri edi. A.T. To‘laganovning ilm-fan tashkilotchisi sifatidagi qobiliyati, ayniqsa, u 0 ‘rta Osiyo davlat universitetida ishlay boshlaganidan so‘ng yorqin namoyon bo‘la boshladi. Ulug‘ vatan urushi davom etayotgan og‘ir 1944-yilda uning tashabbusi bilan 0 ‘zR FA Zoologiya va parazitologiya instituti qoshida fitogelmintologiya ilmiy laboratoriyasi tashkil etiladi va bu laboratoriyaga u 1958-yilgacha rahbarlik qiladi. 24 A.T. ToMaganov hayotning har qanday og‘ir sharoitlariga qaramas- dan o ‘zining fitogelmintologiya sohasidagi tadqiqotlarini bir daqiqa bo‘lsa ham to‘xtatmadi. Uning « 0 ‘zbekistonning o‘simlikxo‘r va tuproq nematodalari» mavzusida 1947-yilda biologiya fanlari doktori ilmiy darajasi uchun himoya qilgan dissertatsiyasi Ulug‘ Vatan urushining mashaqqatli yillarida olib borilgan ilmiy tadqiqotlarning natijasi bo‘ldi. 1948-yilda unga professorlik unvoni berildi. Uning rahbarligida qariyib 50 yil davomida Respublikamizning de- yarli barcha hududlariga 40 dan ortiq ilmiy ekspeditsiyalar uyushti- rilgan. Mazkur ekspeditsiyalarda yigMlgan materallar asosida professor A.T. To‘laganov va uning shogirdlari tomonidan bir qancha yirik asarlar yaratilgan. «Amudaryo quyi oqimi chap qirg‘og‘i o ‘simliklari nemato dalari» (1954), « 0 ‘zbekiston qishloq xo‘jaligi ekinlari nematodalari» (1958), « 0 ‘zbekiston o ‘simliklari nematodalari» (1972) asarlari shular jumlasidandir. 1966-yilda professor A.T. To‘laganov O ‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi muxbir a’zoligiga saylangan. A.T. ToMaganov yozgan « 0 ‘zbekiston o‘simliklari va tuproqlari nematodalari» monografiyasi 1974-yilda Beruniy nomidagi Davlat mukofotiga sazovor bo‘lgan. Professor A.T. ToMaganov ilmiy tadqiqotlar bilan bir qatorda jam oat ishlarida ham faol ishtirok etgan. Uning tashkilotchilik qobiliyati 1957-1962-yilIarda Samarqand davlat universiteti rektori lavozimida ishlagan yillar ayniqsa, yorqin namoyon boMgan, uning tashabbusi bilan Sobiq ittifoqda birinchi bo‘lib fitogelmintologiya muammolarini o‘rga- nuvchi laboratoriya tashkil etilgan. Ahror ToMaganovich To‘laganovning biologiya fani va oliy ta’Iimning rivojlantirish sohasidagi xizmatlari Davlatimiz tomonidan yuksak mukofotlar bilan taqdiriangan. 0 ‘zR FA muxbir a’zosi, 0 ‘zbe- kistonda xizmat ko‘rsatgan fan va texnika arbobi, 0 ‘zbekiston halq maorifi va ilm fani tashkilotchisi, atoqli fitogelmintolog olim, Beruniy nomidagi davlat mukofoti laureati Ahror ToMaganovich To‘laganovning 100 dan ortiq ilmiy asarlari va 6 ta yirik monografiyalari fitogel mintologiya sohasida shug‘ullanib kelayotgan yosh mutaxassislar uchun qimmatli meros va assosiy qo‘llanma bo‘lib xizmat qilmoqda. 0 ‘zbekistonda parazitologiyaning turli yonalishlari bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari hozirgi vaqtda ham 0 ‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasiga qarashli Zoologiya ilmiy tekshirish institutida, 0 ‘zR FA Qoraqalpog‘iston bo‘limi bioekologiya institutida, 0 ‘zbekiston 25 veterinariya ilmiy tekshirish institutida, 0 ‘zbekiston tibbiyot parazito logiyasi hamda 0 ‘rta Osiyo fitopatologiya institutlarida, Samarqand qishloq xo‘jalik institutida, 0 ‘zbekiston Milliy universitetida, Samar qand, Termiz, Qoraqalpoq va Guliston davlat universitetlarida, Toshkent davlat pedagogika universiteti va Nukus davlat pedagogika institutida hamda Toshkent va Samarqand tibbiyot institutlarida olib borilmoqda. XX asr oxiri va XXI asr boshlarida biologiyaning barcha soha- larida, shu jumladan, parazitologiya sohasida ham asosiy e’tibor para- zitlaming bioekologik xususiyatlarini va biokimyosini chuqur o ‘rga- nishga hamda boshqa eksperimental tadqiqot ishlarini olib borishga qaratilgan. Parazitologiya tadqiqotlarida molekulyar biologiya, fizio- logiya, immunologiya, sitologiya va boshqa fanlar bilan bogMiq bo‘lgan izlanishlarga hamda parazitlarga qarshi kurashda ekologik jihatdan zararsiz vositalami ishlab chiqishga alohida e ’tibor berilmoqda. Shu ningdek, parazitlar bilan ular xo‘jayinlari o ‘rtasidagi parazit-xo‘jayin va filogenetik munosabatlartadqiq qilinmoqda. 26 |