G’. U. Siddiqov, F. A. Majidova Flavonoidlarni >G’. U. Siddiqov, F. A. Majidova

l
hosil

bo’lishi. e-elektron, ya-yadro

Natijada, yadroga ta’sir etayotgan (H
o
-H

l

) kuchlanish rezonans uchun kerak

bo’lgan H
o
qiymatdan kamayadi. Boshqacha qilib aytganda, rezonansni kuzatish 

---

---

uchun maydon kuchlanishini ekranlanish ta’siriga teng miqdorda oshirib, uni

dastlabki H
o
qiymatiga keltirish kerak bo’ladi. Shunday qilib, yadroga ta’sir 

etayotgan haqiqiy magnit maydon qiymati quyidagicha ifodalanadi:

H
effektiv

= H
o

- 


H

o

= (1-


) H

o

(5)

Bu yerda H
effektiv
- proton atrofidagi elektronlar hosil qilgan, H
o
ga qarshi 

yo’nalgan lokal magnit maydoni,


- (sigma) ekranlanish konstantasi deyiladi. 

Binobarin, elektron buluti qalin (katta) bo’lgan protonlar atrofida H

o
ga qarshi 

yo’nalgan maydon katta bo’lgani sababli, ularning rezonansi uchun kattaroq

kuchlanish (ya’ni kattaroq chastota) kerak bo’ladi va aksincha, elektron buluti 
siyraklashgan (

-kichik) protonlar atrofida kichik lokal maydon hosil bo’lgani 

uchun, ular kichikroq kuchlanishda rezonansga uchraydi. Protonga qo’shni atom va

guruhlarning elektronoaktseptor xossasi qancha katta bo’lsa, proton atrofidagi 
elektron bulut aktseptor tomoniga tortilishi hisobiga protonning ekranlanishi kam
va lokal maydon qiymati ham shuncha kichik bo’ladi. Elektronodonor atom va 
guruhlar aks ta’sir ko’rsatadi. Elektronoakseptor atom va guruhlarga F, Cl, NO
2
, 

CN, OR, COOR elektronodonorlarga R

3
N, C

2
H

2

kabi radikallarni misol keltirish

mumkin. Masalan, metilamin va metilxloriddagi metil guruhi protonlari 
signalining o’rni solishtirilsa, metilamin uchun bu signal kuchli maydonda,
metilxlorid uchun kichik maydonda chiqadi. 
Organik moddalarning YAMR- signallari kuchlanishi 1400 eroted bo’lgan
magnit maydonida, odatda 700-900 Gts oralig’ida kuzatiladi. Agar bir moddaning 
turli signallari orasidagi masofasi 1 Gts birligida aniqlash kerak bo’lsa, u holda
60x10 Gts ga nisbatan o’n million marta kichik chastotani o’lchash juda katta 
aniqlikni talab etadi. Shuning uchun optik spektroskopiyadan farqli o’laroq,
YAMR - spektroskopiyada signallar o’rni mutlaq emas, balki nisbiy qiymatlarda 
ko’rsatiladi. Aniqlanayotgan modda protonlari signalining o’rni biror standart
(etalon) modda protonlarining signaliga nisbatan belgilanadi va bu ikki signal 
chastotalar farqi (ya’ni oraliq masofa) kimyoviy siljish deb ataladi. Etalon yoki
standart modda iloji boricha bitta kuchli (intensive) signal berishi va ko’pchilik 
protonlar signalidan chetda joylashishi zarur. Bu talablarga tetrametilsilan (CH
3
)

4
Si

javob beradi. Xalqaro etalon sifatida qabul qilingan tetrametilsilan (TMS)
birmuncha afzalliklarga ega: 1. Undagi 12 ta proton ham bir xilda qurshab olingan 
(demak, ekranlanish konstantasi bir xil). Shuning uchun TMS bitta chastotadagi
energiyani yutadi, ya’ni spektrda yagona signal kuzatiladi; 2. Bu signal eng kuchli 
maydonda joylashgan. Organik birikmalardagi barcha protonlar esa nisbatan
kuchsiz maydonda rezonansga uchraydi; 3. TMS boshqa organik birikmalar bilan 
kimyoviy ta’sirlashmaydi va nihoyat, u uchuvchandir. Spektr olib bo’lingandan
keyin moddani yana osongina ajratib olish mumkin. TMS ning kamchiligi shundan 
iboratki, ba’zi organik birikma eritmalari u bilan aralashmaydi. TMS YAMR
ampulasidagi modda eritmasiga 2-3 tomchi tomiziladi va u ichki standart vazifasini 
bajaradi. TMS tekshiriladigan eritma bilan yaxshi aralashmagan hollarda TMS
o’rniga benzol, uchlamchi butil spirti ishlatish mumkin. TMS signalining 
spektrdagi o’rni nol raqami bilan belgilanib, qolgan signallar o’rni ana shu nolga
nisbatan gerslarda o’lchanadi. 

ni belgilovchi lokal maydon kuchlanishi H


l
tashqi maydon kuchlanishi H

o
ga to’g’ri proportsional. Shuning uchun spektrdagi 

---

---

signallar o’rni gerslarda ifodalansa, signal o’rni spektrometr magnit maydoni

kuchlanishi H
o
qiymatiga proportsional ravishda o’zgaradi. Masalan, 60 mGts li 

spektrometrda proton TMS ga nisbatan 120 Gts da rezonans bersa, 100 mGts likda

bu qiymat 200 Gts ga teng bo’ladi. Turli chastotali spektrometrlarda yozilgan 
spektr signallarini taqqoslash uchun gertslarda ifodalangan signal chastotasi
spektrometrning ish chastotasiga bo’linada. Xosil qilingan birlik ishchi chastotaga 
nisbatan olingan million hissalar deyiladi. Kimyoviy siljishning million hissalar
birligi spektrometrning ish chastotasi 
0

v
(yoki magnit maydon kuchlanishi H
o
)

qiymatiga bog’liq emas. Million hissalar birligi del’ta harfi bilan belgilanib, 

quyidagi formula asosida hisoblanadi.