G’. U. Siddiqov, F. A. Majidova Flavonoidlarni >G’. U. Siddiqov, F. A. Majidova

OPTIK SPEKTROSKOPIYA ASOSLARI
Elektromagnit nurlarning yutilishi molekulalarning umumiy xossasi
hisoblanadi, ammo yutilish hodisasi tanlanish xususiyatiga egadir, ya’ni ma’lum 
to’lqin uzunligidagi nurlar molakula tomonidan kuchli yutilishi mumkin, boshqa
to’lqin uzunligidagi nurlar esa kuchsiz yoki butunlay yutilmasligi mumkin. 
Yutilish doirasi spektr chizig’i deyiladi. Spektr chiziqlarining umumiy yig’indisi
yutilish spektri deyiladi. Ma’lum molekulaning yutilish spektri ushbu molekula 
uchun xarakterli bo’ladi va boshqa molekula tomonidan (tuzalish jihatidan yaqin
bo’lgan taqdirda ham) qayd etilmaydi. Ammo organik birikmalarda butun 
molekuladan faqat ma’lum guruhdagi atomlar elektromagnit nurlarni yutishi,
molekulaning boshqa qismi esa nurlarni yutmasligi mumkin. Bir xil guruhlarning 
nurni yutishi esa, har xil molekulalar tarkibida joylashishiga qaramasdan, keskin
farq qilmaydi. Shuning uchun ham noma’lum moddalarning tuzilishini o’rganishda 
uning spektrini ma’lum tuzilishga ega bo’lgan molekulaning spektri bilan
taqqoslash kerak. 
Elektromagnit nurlar ikki xil tabiatga - to’lqin va zarracha xususiyatlariga
egadir, ularning tarqalishi to’lqin uzunligi - 

va chastotasi - 


bilan belgilanadi. 

Nurlarning tarqalish va yutilish energiyalari kvantlardan iborat bo’ladi va quyidagi
tenglama bilan ifodalanadi: 
)
/

(




c


h

h

E




h - Plank doimiysi (6,5 × 10

-27
erg.s), 



- tebranish chastotasi, c -

yorug’likning bo’shliqdagi tezligi ( 3 × 10
10
sm/sek ), 


- to’lqin uzunligi. 

Tenglamada ifodalanganidek, kvant energiyasi tebranish chastotasiga to’g’ri
proportsional, to’lqin uzunligiga esa teskari proportsionaldir. 
Atom va molekularning energetik holatlarini o’rganish uchun - ma’lum
chastotada energiya darajasining farqini aniqlash kerak:

---

---

h

E

h

E

E

v
/
/

)
(

2

,
1

2

1







Moddaning tashqaridan berilgan energiyani qabul qilishi natijasida jadalligi

oshada, ya’ni birinchi navbatda molekulaning simmetriyasi, geometriyasi, elektr 
xossalari va boshqa xususiyatlari - o’zgaradi. Energiya o’zgarishning chegarasl har
xil usullar uchun har xil bo’lib, bir-biridan bir qancha darajaga farq qiladi. Bu esa -
kimyoviy bog’larda bo’ladigan har xil o’zgarishlarni - tebranuvchan, aylanuvchan,
elektron, qutblanish va boshqa o’zgarishlarni farqlashga imkon beradi. 
To’lqinlar soni (
1



) asosan sm

-1
o’lcham birligiga ega bo’lib, chastota va 

energiya qiymatiga to’g’ri proportsionaldir, shuning uchun ham mutloq chastotaga

nisbatan ham ko’p ishlatiladi (2-jadval). Masalan, 300 mmk (3000A
0
) mos

keladigan to’lqinlar - soni


= 33333 sm

-1
, to’lqin chastotasi esa 1 × 10

15
sek

-1
dir.

Inson ko’zi elektromagnit to’lqinlarning 400 - 750 mmk qabul qiladi.
1-jadval
Elektromagnit to’lqinlarining muhim birliklari
Spektrlar 
Chastotalar
Gts

To’lqin uzunliklari



O’lcham birliklari

Yadro

gamma
rezonansi 

10
18

-10

21
~3 nm 

mm/s
Rentgen nurlari 

10
17

-10

18
3 nm – 30 nm 

eV
Fotoelektron

10
14

-10

16
3 nm – 700 nm 

eV
Elektron

10
14

-10

16
3 nm – 700 nm 

nm
Tebranuvchan

10
12

-10

14
3 mkm – 3 mm 

sm
-1

Aylanuvchan

10
10

-10
12

3 sm – 0,03 mm

MGts

EPR
10

9

-10
11

- 3 sm
MGts

YaMR
10
7

-10
8

- 5 sm
MGts

YaKR
10
6

-10
9

30 – 300 m

MGts

2-jadval

To’lqin uzunligi va chastotani o’lchashda ishlatiladagan birliklar

Tavsif 

O’lcham birligi

Qisqartirilgan 
belgisi
Ta’rifi

To’lqin
uzunligi, 

Mikron
mk

1 mkm=10

-4
sm=10

-6
m




Millimikron

mmk

1 mkm=1 nm=10

-7
sm=10

-9
m

Angotram 

A
0
1 A=10
-8
sm=10

-10
m

chastota,

v
- 

sek
-1

1 sekunddagi tebranishlar

soni

to’lqinlar soni,

1



- 

sm
-1

1 sm dagi to’lqinlar soni

Xosil qilish usullariga qarab spektrlar uch xilga bo’linadi: yutilish, tarqatish, 

sochilish. Ularning spektr chiziqlarini jadalligi molekulalar soniga va kvant

---

---

mexanikasi qoidalari asosida bo’ladigan o’tishlar ehtimolligiga bog’liq bo’ladi.

Spektr chiziqlarining -
kengligi va shakli molekula ko’rsatkichlarining yig’indisiga 

va modda xususiyatlariga bog’liq bo’ladi.