29
maraqland rma a çal
olmas çox ehtimal edil bil r. H qiq
n, Y qub
xan ba ms zl
qazan nca ingilis nümay nd si Douqlas Forsayt n m sl
ti il Osmanl s lt
tinin himay v
tabeliyini rica v zif si il Yaqub b yi stanbula elçi gönd rmi dir (1871).
Elçi yüks k s viyy
qar lanaraq Osmanl s lt
ti t
find n Yaqub xana h rb silah-
sursat il
sg ri müt
ssisl r v b zi h diyy
rl b
nmi “Ni ani-Osmani, q nc,
m v
nameyi-Humayun” gönd rilir. Yaqub b yl dön n bu öz l hey
Hindistan n Türküstan
rh ddind bir ingilis elçilik hey ti qat r (1873). V bu tarixd n etibar n Ka ar xanl
daxilind
oxunan xütb
rd Osmanl pad ah
bdül ziz xan n ad ç kilm
, sikk
r d onun ad na
bas lmaya ba lay r.
1
Bu zaman stanbul m tbuat Ka ar i
ri v Yaqub xan n v ziyy ti il xeyli maraqlan r.
reyi-türk”ün C ataycadan osmanl caya çevrilm si, Vefiq Pa an n Orta
Asiya l hc
rin
maraq göst rm si d bu tarixl rd n az önc dir. Sami Pa azad , Sübhi Pa a kimi,
ms ddin Sami
yin t biriyl “Ça n elm v
biyyat adamlar ndan Do u
biyyat na, öz llikl Bat ya v yeni
nl r il Avropa dill rin a ina” bir dövl t böyüyünün bdül ziz dövründ C atay dili öyr nm
qalxmas da
2
stanbulun ayd nlar ndan b zil rinin zehinl rini, o zaman Orta Asiya, y ni Do u
türklüyünün i al etmi oldu unu göst rir.
Bir az önc göst ril n hadis
gör , türkçülük h
kat
n 1820-ci ill
do ru stanbulda
ortaya ç xm olmas na bir s
b d , o tarixl rd Do u türkl rinin ba na g
n f lak tli hadis
rl
ruslar n geni
nm sin qar ingilis siyas tinin bu hadis
rd n Bat türkl rini x
rdar etm
v
sirl ndirm
çal mas olmu dur -dey rs k, x ta etmi mi oluruq?
MACARLI VAMBER
rl rinin Osmanl türkl ri aras nda
t siri bir az sonralar görünm
ba layan macar Vamberinin
Asiya s yah tl ri il ingilis v Osmanl siyas tl rinin ba lant lar
görm k o q
r zor deyildir:
rq ünas Vamberi 4 il yax n stanbulda qald qdan v o zaman n Osmanl v kill rinin
iqam tgahlar nda xeyli müsafirlik etdikd n sonra 1861-ci ilind m hur Asiya s yah tin ç xm
r.
Vamberi R id
ndi ad il v d rvi qiyaf ti il Orta Asiyada üç il dola
qdan sonra yen
stanbul üz rind n Macar stana dönmü , oradan Londona do ru getmi dir. Saxta d rvi , elmi v
nni inc
rinin n tic
rini ilk önc macarlara deyil, ingilisl
vermi dir. ngilisl rin ona
göst rdiyi r
t Vamberiy Budape t Darülfünunun Do u dill ri professorlu unu verdi. Professor
1
Ka ar hökmdar Yaqub xan n yeni bir türk dövl ti qurmas il ba
hadis il ümumi bir kild Orta Asiya
durumuna dair xeyli m nb
dayanan m lumat, 1300-cü ild
stanbulda bas lm v yay mlanm olan
M hm d Atif
yin
“Ka ar tarixi” kitab nda vard r. M hm d Atif. “Ka ar tarixi” Mihran m tb si, stanbul, 1300 (1885).
2
Bu hadis ni m rhumun o lu H mdullah Sübhi b yd n öyr ndim.
30
Vamberinin
rl ri 1864-cü ild n etibar n n r olunma a ba lam
r.
rl rinin çoxu almanca,
zil ri macarca, b zil ri d ingilisc yaz lm
r. M
n, “Bir saxta d rvi in s yah ti” -iki-üç
lik Orta Asiya s yah tinin hekay sidir- eyni zamanda almanca, ingilisc , macarca n r
olunmu dur. Vamberinin türkc q sa bir t rcümeyi-hal
yazan t
rind n doktor Mesarro
deyir ki: “Do u dill rini v idar t rzini tan mas na gör
ngilt
böyük xidm tl r etdi. Bel likl ,
qeyr ti v z kas say sind böyük bir s rv t sahibi oldu. Bu s rv ti il ömrünün sonunda maddi
ba ms zl a nail oldu...”
1
Professor Vamberi bir gün m
d Yavuz b
(“Gülüstan v Xaristan”) yazar , Osmanl
imperatorlu unun Pe
Ba konsulu m rhum hm d Hikm t b
) söyl diyini
2
t krar etmi di:
ngilisl r m ni
sev rl r, çünki onlara Asiyan tan dan ilk adam m n oldum. Onlar m ni dinl dil r,
anlad lar. H tta ngilt
kral xan dan
n ayr -ayr üzvl ri il dost oldum. Onlar n iltifatlar
gördüm”.
Vamberi haqq nda bu q sa m lumatdan bel anla
r ki, g
yin m hur rq ünas , türkoloqu
Orta Asiya s yah tin ya ingilisl rin t viq v yard
il ç xm , ya da B ni- srail xas olan k skin
praktik z kas il Orta v Yax n Do uya dair t dqiqatlar n o zaman ngilt
siyas t borsas nda
çox böyük gücd olaca
önc
n sezmi di.
1
“Türk yurdu”, c. 5, s. 974
2
“Türk yurdu”, c. 5, s. 964
31
AZ
TÜRKL
ND TÜRKÇÜLÜK
Axundzad Mirz F
li
Bat türkl rind n önc , türkçülük fikri il , y ni türk milliyy tçiliyi fikri il dil, tarix v siyas t
sah
rind m
ul olmu dig r türkl r vard rm ? Quzey,
Do u v Kr m türkl ri aras nda, 1870-ci
ild n önc bu günkü anlam yla v
üurlu bir kild milliyy t fikrinin dil, tarix v siyas t
sah
rind görünmü oldu una dair m lumata rast g lm dim. Ancaq Qafqazda ya ayan türkl rd n
bu gün Az ri türkl ri ad il and
z öb
diqq t v inc
d
r bir hadis vard r; 1811-ci
ild do ulub 1878-ci ild öl n Axundzad Mirz F
li, 1850-1855-ci ill rd tam m
lli türk iv si
il v Avropa t rzind bir neç komediya yazm
r.
1
Yen bu xs, 1863-cü ild
stanbula g
k,
islam lifbas
n islah haqq nda yazd
rini S dr
m Keç çizad Fuad Pa aya t qdim
etmi dir.
2
Axundzad yaln z zaman n s dr
mliyin proqram t qdim etm kl qalmam , h rfl rin
islah m
si il ba
stanbulun ayd n fikirli xsiyy tl ri il d müzakir
r aparm
r.
3
t bu
proqramdan v müzakir
rd n heç bir sonuc al nmam
r. H rfl rin islah t
bbüsünün
sonuclar
Mirz F
li xatir
rind bu kild qeyd etm kd dir: “1875-ci milad tarixd m n
müs lman lifbas
n islah fikrin dü düm. Bunun üçün stanbul v Tehrana getm k laz m idi. Bir
1
Mirz F
linin say
yeddiy çatan komediyalar 1859-cu ild bas lm v n r olunmu dur. Yeddisi d ruscaya
çevril
k türkc
sill rind n alt il önc Tiflisd bas lm
r. 1871-ci ild farscaya çevrilmi dir. “Türk yurdu”, c. I, s.
127 v Yusuf V zirovun “Az rbaycan
biyyat na bir n
r” adl kitabças , s. 46. Bu risal
stanbulda bas lm v
yay mlanm
r.
(Y. Akçura M. F. Axunzad nin “Aldanm k vakib” povestini d onun komediyalar s ras na
daxil edir. Bu yanl
q Yusuf b yin Axunzad nin
rl rini görm
sind n ir li g lmi dir. Özü el bu oçerkd
qeyd edir ki, “Mirz nin
rl rini gözd n keçir bilm dim.” M lumdur ki, Axunzad nin 6 komediyas vard r -
A.K. )
2
Yusuf V zirov. “Az rbaycan
biyyatr na bir n
r”, s. 47.
3
Mirz nin stanbul s yah tin dair bir m nb “X zineyi-fünun”un ikinci ilinin (1864) 14-cü nömr sind var.
Mirz nin
rfl rin islah haqq nda yaz b s dr
m Fuad Pa aya t qdim etdiyi
r, s dr
m t
find n inc
nm si üçün
“C miyy ti-elmiyyeyi-Osmaniyy ”y h val edilmi imi . Bu c miyy t m
ni müzakir etdikd n sonra “hüzure-
maarifn ur h zr ti S dar t P nahiy ” t qdim etdiyi layih nin sur ti, C miyy ti-elmiyyeyi-Osmaniyy nin orqan olan
“X zineyi-fünun”da “ slah -r sme-x tt dair b zi t
vvürat” ba
il eyn n yay mlanm
r (s. 70). “C miyy ti-
elmiyyeyi-Osmaniyy ”y
xs n Axundzad minba Mirz F
liyi d (Mirz F
li Axundov, Rusiya Qafqaz
ordusunda o zaman minba rütb sin sahibdir) d
t ed
k komissiya t kil edilmi dir v m
ni üç sasa
ba layaraq inc
mi v müzakir etmi dir. saslar bunlard r: 1. Mövcud üsul,
islah v tamamlanmaya möhtacm
r? 2.
Bu sas q bul olundu u halda, üsul tam olaraq ist nil n sur
uy unmudur? 3. Bu a ll islahat n dü ünülm si v
yay lmas mümkünmüdür? saslardan birincisin C miyy t ümumiyy tl müsb t cavab vermi , ikinci sas n
müzakir si n tic sind F
li islahat n “t bi t elml rin kifay t d
lveri li olmad
na” q na t g tirmi . Üçüncü
sasa g linc , h rfl rin islah
n “son d
ç tin i
rd n” oldu u inanc
ön sürmü dür.
“C miyy ti-elmiyyeyi-Osmaniyy ”, Mirz F
linin komediyalar
da oxumu dur. Raporunun sonlar nda h min
rl rd n bu kild b hs edir: “V yazm olduqlar teatr hekay
ri tamam n oxunmu dur. Bunlar Do u ölk
rind
yay lm b zi batil fikirl rin çürüdülm si v d
rsizliyinin göst rilm si m qs di il t
vvür edilmi v düz nl nmi
hakiman m
ri
için alm olub, oxunmas faydal olaca ndan, ir lid C miyy ti-acizan miz t
find n Osmanl
dilin çevril
k sür tl bas b yay nlanmas na çal
lacaqd r.” Raporun sonu Mirz nin t qdir v t rifidir: “Ad keç n
yazar Do u v Bat dill rind n dörd-be dil layiqi il a ina v t hsilin yay lmas na aid n ön mli i xidm tl igidlik
v
nsev rlik mayas
göst rdiyi üçün t qdir v say ya hliyy ti meydanda oldu undan, bundan dolay C miyy te-
acizan mizin onunla bilgi qazanmas v dostluq qurmas öyünm vasit si say ld
s dr
min yüks k m lumlar ...”
Axundzad komediyalar
n Osmanl türkc sin çevrildiyini bilmirik.