Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

29
maraqland rma a çal
 olmas  çox ehtimal edil  bil r. H qiq
n, Y qub xan ba ms zl
qazan nca ingilis nümay nd si Douqlas Forsayt n m sl
ti il  Osmanl  s lt
tinin himay  v
tabeliyini rica v zif si il  Yaqub b yi  stanbula elçi gönd rmi dir (1871).
Elçi yüks k s viyy
 qar lanaraq Osmanl  s lt
ti t
find n Yaqub xana h rb silah-
sursat  il
sg ri müt
ssisl r v  b zi h diyy
rl  b
nmi  “Ni ani-Osmani, q nc, 
m v
nameyi-Humayun” gönd rilir. Yaqub b yl  dön n bu öz l hey
 Hindistan n Türküstan
rh ddind  bir ingilis elçilik hey ti qat r (1873). V  bu tarixd n etibar n Ka ar xanl
 daxilind
oxunan xütb
rd  Osmanl  pad ah
bdül ziz xan n ad  ç kilm
, sikk
r d  onun ad na
bas lmaya ba lay r.
1
Bu zaman  stanbul m tbuat  Ka ar i
ri v  Yaqub xan n v ziyy ti il  xeyli maraqlan r.
reyi-türk”ün C ataycadan osmanl caya çevrilm si, Vefiq Pa an n Orta Asiya l hc
rin
maraq göst rm si d  bu tarixl rd n az önc dir. Sami Pa azad , Sübhi Pa a kimi, 
ms ddin Sami
yin t biriyl  “Ça n elm v
biyyat adamlar ndan Do u 
biyyat na, öz llikl  Bat ya v  yeni
nl r il  Avropa dill rin  a ina” bir dövl t böyüyünün  bdül ziz dövründ  C atay dili öyr nm
qalxmas  da
2
stanbulun ayd nlar ndan b zil rinin zehinl rini, o zaman Orta Asiya, y ni Do u
türklüyünün i al etmi  oldu unu göst rir.
Bir az önc  göst ril n hadis
 gör , türkçülük h
kat
n 1820-ci ill
 do ru  stanbulda
ortaya ç xm  olmas na bir s
b d , o tarixl rd  Do u türkl rinin ba na g
n f lak tli hadis
rl
ruslar n geni
nm sin  qar  ingilis siyas tinin bu hadis
rd n Bat  türkl rini x
rdar etm
 v
sirl ndirm
 çal mas  olmu dur -dey rs k, x ta etmi mi oluruq?
MACARLI VAMBER
rl rinin Osmanl  türkl ri aras nda t siri bir az sonralar görünm
 ba layan macar Vamberinin
Asiya s yah tl ri il  ingilis v  Osmanl  siyas tl rinin ba lant lar
 görm k o q
r zor deyildir:
rq ünas Vamberi 4 il  yax n  stanbulda qald qdan v  o zaman n Osmanl  v kill rinin
iqam tgahlar nda xeyli müsafirlik etdikd n sonra 1861-ci ilind  m hur Asiya s yah tin  ç xm
r.
Vamberi R id 
ndi ad  il  v  d rvi  qiyaf ti il  Orta Asiyada üç il dola
qdan sonra yen
stanbul üz rind n Macar stana dönmü , oradan Londona do ru getmi dir. Saxta d rvi , elmi v
nni inc
rinin n tic
rini ilk önc  macarlara deyil, ingilisl
 vermi dir.  ngilisl rin ona
göst rdiyi r
t Vamberiy  Budape t Darülfünunun Do u dill ri professorlu unu verdi. Professor
1
 Ka ar hökmdar  Yaqub xan n yeni bir türk dövl ti qurmas  il  ba
 hadis  il  ümumi bir  kild  Orta Asiya
durumuna dair xeyli m nb
 dayanan m lumat, 1300-cü ild
stanbulda bas lm  v  yay mlanm  olan M hm d Atif
yin
“Ka ar tarixi” kitab nda vard r. M hm d Atif. “Ka ar tarixi” Mihran m tb si,  stanbul, 1300 (1885).
2
 Bu hadis ni m rhumun o lu H mdullah Sübhi b yd n öyr ndim.

---

30
Vamberinin 
rl ri 1864-cü ild n etibar n n r olunma a ba lam
r. 
rl rinin çoxu almanca,
zil ri macarca, b zil ri d  ingilisc  yaz lm
r. M
n, “Bir saxta d rvi in s yah ti” -iki-üç
lik Orta Asiya s yah tinin hekay sidir- eyni zamanda almanca, ingilisc , macarca n r
olunmu dur. Vamberinin türkc  q sa bir t rcümeyi-hal
 yazan t
rind n doktor Mesarro
deyir ki: “Do u dill rini v  idar  t rzini tan mas na gör
ngilt
 böyük xidm tl r etdi. Bel likl ,
qeyr ti v  z kas  say sind  böyük bir s rv t sahibi oldu. Bu s rv ti il  ömrünün sonunda maddi
ba ms zl a nail oldu...”
1
Professor  Vamberi  bir  gün  m
  d   Yavuz  b
  (“Gülüstan  v   Xaristan”)  yazar ,  Osmanl
imperatorlu unun Pe
 Ba  konsulu m rhum  hm d Hikm t b
) söyl diyini
2
 t krar etmi di:
ngilisl r m ni sev rl r, çünki onlara Asiyan  tan dan ilk adam m n oldum. Onlar m ni dinl dil r,
anlad lar. H tta  ngilt
 kral xan dan
n ayr -ayr  üzvl ri il  dost oldum. Onlar n iltifatlar
gördüm”.
Vamberi haqq nda bu q sa m lumatdan bel  anla
r ki, g
yin m hur  rq ünas , türkoloqu
Orta Asiya s yah tin  ya ingilisl rin t viq v  yard
 il  ç xm , ya da B ni- srail  xas olan k skin
 praktik z kas  il  Orta v  Yax n Do uya dair t dqiqatlar n o zaman  ngilt
 siyas t borsas nda
çox böyük gücd  olaca
 önc
n sezmi di.
1
 “Türk yurdu”, c. 5, s. 974
2
 “Türk yurdu”, c. 5, s. 964

---

31
AZ
 TÜRKL
ND  TÜRKÇÜLÜK
Axundzad  Mirz  F
li
Bat  türkl rind n önc , türkçülük fikri il , y ni türk milliyy tçiliyi fikri il  dil, tarix v  siyas t
sah
rind  m
ul olmu  dig r türkl r vard rm ? Quzey, Do u v  Kr m türkl ri aras nda, 1870-ci
ild n önc  bu günkü anlam yla v
üurlu bir  kild  milliyy t fikrinin dil, tarix v  siyas t
sah
rind  görünmü  oldu una dair m lumata rast g lm dim. Ancaq Qafqazda ya ayan türkl rd n
bu gün Az ri türkl ri ad  il  and
z  öb
 diqq t v  inc
 d
r bir hadis  vard r; 1811-ci
ild  do ulub 1878-ci ild  öl n Axundzad  Mirz  F
li, 1850-1855-ci ill rd  tam m
lli türk  iv si
il  v  Avropa t rzind  bir neç  komediya yazm
r.
1
 Yen  bu  xs, 1863-cü ild
stanbula g
k,
islam  lifbas
n islah  haqq nda yazd
rini S dr
m Keç çizad  Fuad Pa aya t qdim
etmi dir.
2
Axundzad  yaln z zaman n s dr
mliyin  proqram t qdim etm kl  qalmam , h rfl rin
islah  m
si il  ba
stanbulun ayd n fikirli  xsiyy tl ri il  d  müzakir
r aparm
r.
3
t bu proqramdan v  müzakir
rd n heç bir sonuc al nmam
r. H rfl rin islah  t
bbüsünün
sonuclar
 Mirz  F
li xatir
rind  bu  kild  qeyd etm kd dir: “1875-ci milad  tarixd  m n
müs lman  lifbas
n islah  fikrin  dü düm. Bunun üçün  stanbul v  Tehrana getm k laz m idi. Bir
1
 Mirz  F
linin say
 yeddiy  çatan komediyalar  1859-cu ild  bas lm  v  n r olunmu dur. Yeddisi d  ruscaya
çevril
k türkc
sill rind n alt  il önc  Tiflisd  bas lm
r. 1871-ci ild  farscaya çevrilmi dir. “Türk yurdu”, c. I, s.
127 v  Yusuf V zirovun “Az rbaycan 
biyyat na bir n
r” adl  kitabças , s. 46. Bu risal
stanbulda bas lm  v
yay mlanm
r. (Y. Akçura M. F. Axunzad nin “Aldanm  k vakib” povestini d  onun komediyalar  s ras na
daxil edir. Bu yanl
q Yusuf b yin Axunzad nin 
rl rini görm
sind n ir li g lmi dir. Özü el  bu oçerkd
qeyd edir ki, “Mirz nin 
rl rini gözd n keçir  bilm dim.” M lumdur ki, Axunzad nin 6 komediyas  vard r -
A.K. )
2
 Yusuf V zirov. “Az rbaycan 
biyyatr na bir n
r”, s. 47.
3
 Mirz nin  stanbul s yah tin  dair bir m nb  “X zineyi-fünun”un ikinci ilinin (1864) 14-cü nömr sind  var. Mirz nin
rfl rin islah  haqq nda yaz b s dr
m Fuad Pa aya t qdim etdiyi 
r, s dr
m t
find n inc
nm si üçün
“C miyy ti-elmiyyeyi-Osmaniyy ”y  h val  edilmi  imi . Bu c miyy t m
ni müzakir  etdikd n sonra “hüzure-
maarifn ur h zr ti S dar t P nahiy ” t qdim etdiyi layih nin sur ti, C miyy ti-elmiyyeyi-Osmaniyy nin orqan  olan
“X zineyi-fünun”da “ slah -r sme-x tt  dair b zi t
vvürat” ba
 il  eyn n yay mlanm
r (s. 70). “C miyy ti-
elmiyyeyi-Osmaniyy ”y
xs n Axundzad  minba  Mirz  F
liyi d  (Mirz  F
li Axundov, Rusiya Qafqaz
ordusunda o zaman minba  rütb sin  sahibdir) d
t ed
k komissiya t kil edilmi dir v  m
ni üç  sasa
ba layaraq inc
mi  v  müzakir  etmi dir.  saslar bunlard r: 1. Mövcud üsul, islah v  tamamlanmaya möhtacm
r? 2.
Bu  sas q bul olundu u halda, üsul tam olaraq ist nil n sur
 uy unmudur? 3. Bu a ll  islahat n dü ünülm si v
yay lmas  mümkünmüdür?  saslardan birincisin  C miyy t ümumiyy tl  müsb t cavab vermi , ikinci  sas n
müzakir si n tic sind  F
li islahat n “t bi t elml rin  kifay t d
lveri li olmad
na” q na t g tirmi . Üçüncü
sasa g linc , h rfl rin islah
n “son d
 ç tin i
rd n” oldu u inanc
 ön  sürmü dür.
“C miyy ti-elmiyyeyi-Osmaniyy ”, Mirz  F
linin komediyalar
 da oxumu dur. Raporunun sonlar nda h min
rl rd n bu  kild  b hs edir: “V  yazm  olduqlar  teatr hekay
ri tamam n oxunmu dur. Bunlar Do u ölk
rind
yay lm  b zi batil fikirl rin çürüdülm si v  d
rsizliyinin göst rilm si m qs di il  t
vvür edilmi  v  düz nl nmi
hakiman  m
ri için  alm  olub, oxunmas  faydal  olaca ndan, ir lid  C miyy ti-acizan miz t
find n Osmanl
dilin  çevril
k sür tl  bas b yay nlanmas na çal
lacaqd r.” Raporun sonu Mirz nin t qdir v  t rifidir: “Ad  keç n
yazar Do u v  Bat  dill rind n dörd-be  dil  layiqi il  a ina v  t hsilin yay lmas na aid  n ön mli i  xidm tl  igidlik
 v
nsev rlik mayas
 göst rdiyi üçün t qdir v  say ya  hliyy ti meydanda oldu undan, bundan dolay  C miyy te-
acizan mizin onunla bilgi qazanmas  v  dostluq qurmas  öyünm  vasit si say ld
 s dr
min yüks k m lumlar ...”
Axundzad  komediyalar
n Osmanl  türkc sin  çevrildiyini bilmirik.

---