Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

49
fd  anla la bil
k bir türk dili il  yazar; y ni dil v
biyyat sah sind  gerç kd n bütün
türkçülüy  ba lar.
smay l b yin t rcümeyi-hal
, türklük fikri il , türklük h
kat  il
laq si olanlar n ham
az-çox bilirl r -z nnind
m. Bu yönd n h yat v  f aliyy tinin yaln z bir neç
sasl  m rh
sini
xat rlatmaqla kifay tl
m:
1841-d
1
 do ulan  smay l b y, fövq lad  yarad lm  adamlardand r, türklüy  böyük
xidm tini  n çox yarad
na borcludur. Münt
m t hsil dövrü, bir-iki il  lifba v  “Quran”
oxumaqdan sonra Moskva  sg ri Edadisind  dörd-be  il rusca ikinci d
li d rsl ri t qib
etm kd n ibar tdir. Milli hissi, milli  üuru, ilk  vv l Rus  sg ri Edadisind  duymu dur. V  buna
b, bazar günl ri evl rind  müsafir oldu u  xsl rl , milliyy tçi bir rus ail sind  keç n
söhb tl rl , panslavistl rin r isl rind n Katkovun Girit inqilab  bar sind  türkl r  leyhin  yazd
qal
r olmu dur. Bu zaman  smay l b y, 14-15 ya lar nda idi. Mixail Katkovun Moskva
zetind  türk v  müs lmanlar  leyhin  yazd
 h
canl  m qal
r, g nc v  h rar tli  smay l b yi
o q
r co durur ki, n hay t, 1867-ci ilin yaz nda, Giritd ki türkl
 dörd-be  illik h rbi edadid
öyr ndiyi bilikl rl  yard m etm k üçün Girit  getm
 q rar verir v  bir arkada  il  (Mustafa
MiR za Davidoviç) b rab r yola ç
rlar; f
t Odessada pasportsuz g miy  minm k ist rk n
jandarmlar t
find n tutulub ata-analar na t hvil verilirl r...
Bu mac radan sonra  smay l b y bir daha Moskvaya,  sg ri Edadiy  dönm di; Kr mda
qald . V  Baxçasaray n M ngli Giray xandan qalma  ski Z ncirli m dr
sind  rusca mü llimi oldu;
Kr mda mü llimliyi 1871-ci il  q
r davam edir. Bu zaman  smay l b yin t krar  stanbula getm k
 orada türk  sg r v  ya m muru olmaq h
si daha da qabar r. Zat n qohumlar ndan biri
stanbulda m mur idi.  smay l b y  stanbulda yax  bir m mur ola bilm k üçün frans zca bilm k
rur tin  inanmaqdad r. Buna gör ,  stanbula Paris yolu il  getm yi, y ni Parisd  bir müdd t qal b
frans zcan  a ll -ba
 öyr ndikd n sonra  stanbula g lm yi planla
rar v  1872-ci ilin son
bahar nda Paris  ged r v  orada iki il  q
r qalar.  smay l b yin Parisd n  n böyük istifad si, Bat
ni h yat
 oldu u kimi- göz llik v  çirkinlikl ri il , yax  v  pis c
tl ri il  öyr nm k, bu
yat n min cür  ng li v  zorlu u il  c ngl
-c ngl
 ya amaq oldu... Do udan g
n bir yabanç
üçün deyil, yerlil r üçün bel  olduqca qar
q v  ç tin olan Paris h yat nda h
 21-22 ya nda olan
smay l  b y,  t mt k,  s rf  öz  gücü  il   iki  il  ya aya  bilmi dir.  O  zamanlar  Parisd   olan  “G nc
Osmanl lar”la tan  olub-olmad
na dair  ld  d qiq m lumat yoxdur.
1874-cü ild  Osmanl  hökum tind n m muriyy t ist yir. Bir aral q H rbiyy  M kt bi rusca
mü llimliyin  t yin ed
k olurlar, ancaq i i uzan r. Bir il  q
r  stanbulda  zab- ziyy t ç kdikd n
sonra, n hay t yen  Kr ma dönür...  smay l b y bu bir il içind ,  stanbulun r smi dair
rini çox
1
smay l b y, bütün m nb
rin yekdil q na tin  gör , 1851-ci ild  anadan olmu dur. Yuxar da göst ril n tarix
qin ki, texniki bir yanl
qdan ba qa bir  ey deyildir (A. K.).

---

50
dola
, hakiml r v  m murlarla yax ca tan  oldu. Osmanl  m tbuat
 ard
l izl di. Osmanl
dövl tinin iç idar  üsullar
, dövl tl r aras  v ziyy tini öyr ndi, q sacas
stanbulu, Türkiy ni v
bunlar  idar  ed nl ri h yatda görmü  v  inc
mi  oldu.
smay l b yin ilk yazarl
stanbulda ba lar: Moskva v  Peterburqun b zi rus q zetl rin
stanbuldan yazd
 do ulu r ngl rl  süslü, yar  gerç k, yar  x yali m ktublar  o q zetl rd  bas b
xar.
Kr ma döndükd n sonra, dörd il  q
r mü yy n bir i
 m
ul olmadan, xüsus n
mill tda lar
n müxt lif t
rinin h yat v  durumlar
 inc
kl  vaxt
 keçirdi.
1
 1878-ci
ild  Baxçasaray 
rin  b
diyy  ba kan  seçildi. B
diyy  ba kan  olunca, 1879-cu ild  türkc
bir q zet ç xarmaq üçün izin ist
k  laq dar m qamlara bir  riz  verdi. Bütün Rusiyada daha
önc  ç
b qapanm  “ kinçi” il  axsaya-axsaya h
 davam ed n “Ziya” v  “K kül”d n ba qa
türkç  q zet ç xmam
.  smay l b yin  riz sin  r dd cavab  g ldi. Bir t
fd n q zet  icaz  almaq
in  çal ark n, dig r t
fd n yuxar da haqq nda b hs etdiyimiz “Rusiya müs lmanl
”
qal
rini rusca yaz b n r etdirmi dir. Bu m qal
r, Qasp ral
n, o zaman, y ni 1881-ci ild
da
 fikirl ri, öz-özün  ortaya qoydu u m
ri, q bul etdiyi q rarlar  aç q bildirdiyi kimi,
kd ki dü ünc  h yat
n da bir növ proqram  mahiyy tind dir. Bu bax mdan  smay l b yi
anlamaq üçün c mi 45 s hif lik risal  olan bu kiçik 
r, böyük d
 sahib qaynaqd r.
Bu 
rd n aç qca anlay q ki,  smay l b y bir milliyy tçidir.  smay l b y m nsub oldu u
mill ti, yaln z Kr ml lar olaraq alm r, “türk-tatar” ad  il  an lan qövml rin ham
 öz mill ti say r.
Bu bax mdan  smay l b yi bu andan etibar n “bütün türkçü” saymaqda x ta yoxdur.
“Rusiya müs lmanlar ”, milliyy tçilik bax
ndan olduqca ön mli bir durumu görür v  bu
bl  yen  eyni ön md  bir m
ni ortaya qoyur: “Asiya v  Avropan n bir qismind  ya ayan
böyük bir mill t, türk-tatar mill ti var. Bu mill t, parça-parça, da
q, z if, bu mill t dig r
mill tl
 nisb
n elm v  m rif tc , z nginlik v  m
niyy tc  çox gerid  qalm ; bel  davam
ed rs , ya ama qov as  t bii-qanunu g
yinc  m hv olacaq, (xat rlay rs
z ki, bu fikir Z rdabid
vard -A.Y.) ba qa mill tl r t
find n udulacaq... 
, bu durumun görülm sind n  sil m
do ur: türk-tatarlar n bu z ’fin , bel  gerid  qalmas na s
b n ? Türk-tatar mill tini m hv
olmaqdan qurtarmaq üçün n  yapmal ? Bu ön mli m
,  smay l b yin dü ünc  v  i  h yat nda
1
smay l b y, yazd
 hekay
rind  öz t rcümeyi-hal ndan da b hs ed r. 1906-c  il “T rcüman”da hiss -hiss  olaraq
r olunmu  “Gün do du” hekay sinin q hr man  Danyal b y,  xs n  smay l b ydir. Bu hekay
n 1874-1878-ci
ill rd
smay l b yin n
r dü ündüyünü, n
r etdiyini mü yy n d
 q
r anlaya bil rik: “Mill tin hal na a ina
olmad qca mill
 xidm t mümkün olmayaca
 anlad
 üçün, Danyal b y (y ni  smay l b y) buna gör  elm v
rif ti art rma a q rar verib mill ti aras na at ld . Köy düyünl rind , d rvi  v  ül ma m clisl rind , b yl r v  a alar
ziyaf tl rind , m dr
 hücr
rind  v  dig r h r cür toplant da olub, az söyl yib çox dinl yib bir il q
r gerç k d rsl r
ald ”. “H r sinfin yax  yönl rini v  uy unsuz hallar
 görüb, öyr nib, milli z ifliyin n
n ibar t v  mill tin n
möhtac oldu unu anlam
r.” “N  i
li, i i haradan tutmal , sönmü  q lbl ri n  il  yand rmal , i
 k smi
mane
ri n  il  göst rm li v  q fl t s hras nda s rilib qalm  qoca bir mill ti n  il  aya a qald rmal ?” kimi suallarla
çox zaman m
ul olmu dur. (“Gün do du” “T rcüman”, 
9, 1906.)

---