51
ölünc
q
r keç rli qalacaq
v haqq nda b hs etdiyimiz xs, bütün h yat nca bu iki m
cavab verm
çal acaqd r. smay l b yin dü ünc tarixi, bu böyük m
müxt lif zamanlarda
tap b verdiyi cavablar n tarixidir, smay l b yin amallar
n tarixi - xsi h yat t bii olaraq m
daxilind dir- tapd
cavablar h yata keçirm k üçün çal mas
n, mübariz sinin tarixidir. Bu
nin ilk h lli formas “Rusiya müs lmanl
” kitabças nda görünür. Bizc , sil ön mli olan
türklük
görü ü bax
ndan smay l b yin tapd
sasl nöqt
r bunlard r:
Türk-tatarlar öz m kt b v m dr
rind öz dill rind Avropa elml rini v t hsilini, s
t
s nayesini öyr nm lidirl r. Yaln z m kt b v m dr
rl kifay tl nm
k, öz dill rind
kitablar, risal
r, d rgil r v q zetl r yaz b yay mlanmal
r. Q sacas , milli bir türk-tatar
biyyat (geni anlam il ) meydana g lm li idi.
1
smay l b y Qasp ral “Rusiya müs lmanl
”n
ruslar ürkütm
k üçün çox ustaca yazmaq ist mi
d , b zi rus t nqidçil r, bu
rd bütün
müs lman türkl ri Bat m
niyy ti il qüvv tl ndir
k birl mi bir
siyasi topluluq meydana
tirm k v bu kild Rusiya dövl tinin ba na böyük bir b la açmaq, y ni “bütün türklük”
yaratmaq qay sinin gizli oldu unu tap b göst rm
çal
lar.
smay l b yd fikir v i - öz t biri il , “niyy t v
l” ayr lmazd r: mill t üçün milli dild
davaml (b lli günl rd ç xan) m tbuat n g
yin
idd tl inanan smay l b y, çox çal araq,
hay t, “T rcüman” q zetinin imtiyaz
alma bacard . V 1883-cü ilin aprelin 10-u günü, bir
yazar n dediyi kimi: “bahar gün i il dünya dirilib çiç kl ndiyi günl rd , uzun ill rd n b ri qarl
nl rl örtünüb ölü kimi yuxulayan Quzey türkl rinin d ilk b yaz bahar çiç yi, “T rcüman”
aç ld ”.
“T rcüman” n
ilk günl rd
n ön mli m
si, mill
öz dilind elm verm k, Avropa
elml rini v t hsilini, s
t v s nayesini öyr tm kdir. Bunun üçün mill tin balalar
oxutmaq, tez,
asan v modern elm öyr tm k istiqam tind oxutmaq laz md r. Buradan bütün Quzey türklüyün
yay lan üsuli-c did m kt bl ri yarand . “Üsuli-c did” deyimi Osmanl türkl rind n al nm
r, bu
ifad o zamanlar stanbul sosial h yat nda istifad olunan anlay lardan idi. “Üsuli-c did” vv lc
yaln z t hsil v t lim m xsus kimi görüns d , get-ged ümumil
k bütün h yat t rzini hat
edir. “Üsuli-c did”in ist r Osmanl türkl ri, g
ks Quzey türkl ri aras nda gerç k m nas Bat
elml rini, Bat t hsil v t lim üsullar
, ya ay formas
, Bat h yat t rzini m nims
k, q sa bir
ifad il “Bat la maq”d r. smay l b y bütün türklük al mind öz llikl Quzey v Do u
türklüyünd bat la man n n
f al bir t bli atç
oldu. nan rd ki, türkl r milli dill rini qeyb
etm
k rti il bat la nca, türk mill tinin h yat v davam t min olunmu olacaqd r.
“T rcüman” n, h tta “T rcüman”dan önc onu müjd
n yolda ç xard
“Tonquc”,
q”, “Ay”, “Y ld z”, “Gün ” kimi ard
l olmayan d rgil rin ham
nda smay l b y Qasp ral
1
Görünür ki, elml ri, s
tl ri v
biyyat
hat etm kl i
nmi milli bir dil
smay l b y Qasp ral da eyx
mal ddin fqani kimi çox böyük bir d
r verm kd dir.
52
“dil” m
sin çox
ön m verir, türk dilinin z nginliyin , inki af qabiliyy tin , bu dil yabanç
lm
r qar
rma n g
ksizliyin v z
rliliyin , türk l hc
ri aras nda f rql rin azl
na,
sas , ümumi bir türk dilinin varl
na dair q rx d
n su g tir
k vv lc bir az qapal , sonralar
daha aç q kild bir çox m qal yaz r. M
n,
birinci türkc
ri olan “Tonquç”un Aqm scidd
da basmas il oxuna bilm
k q
r pis n r olunan ilk bas
n ön sözü, y ni smay l b yin
mill tin öz dili il ilk xitab bel ba lay r: “Mill timizin
ri olan dilimiz,
biyyatca
nm mi
d , t hsil v qaydalara g
k dildir. Qay t nazik tatar türkül rind n, No ay
çekl rind n (cüngl rind n), Q
z v türkm n c rlar ndan anla
r ki,
r dilimizd ustal qla
lm al
b i
nirs , indikin gör çox d
r parlaq v qullan
olur. Murad
z dilimizi
ir lil tm kdir
1
”
bar ni, heç d yi dirm
n eyn n ald m.
Senzura rtl rind n ç kin
k Bat v Do u
türkc
rini sayma a c sar t etmir. Rusiya idar si alt nda olan türk q bil
rinin xalq
biyyat
,
k dilin, ümumi türk dilinin qayna ndan say r. smay l b yin, dil sah sind bütün
türkçülüyü m hz ilk i ba lad
andan etibar n aç qd r.
kinci d rgi olan “
q”d -bu ad n simvolik mahiyy ti aç qd r- bir az da ir li ged
k
lum bir türkünün Kazanda v Kr mda nec söyl ndiyini yazar v bu iki l hc nin yax nl
aç q
örn kl rl göst rir, eyni zamanda Kazan türkl rinin yabanç dill rind n k lm almalar
t nqid edir,
sil m qs d ruscadan al nma k lm
r is d , yen senzura rtl rini n
rd tutaraq
bunu çox aç q
ed bilm z.
“Kazanl lar öz dill rin çuva , mordva k lm
ri qar
rma a al qand rlar. Halbuki alaca-
bulaca dil olmaz. Alaca-bulaca i olmaz. Rak iç
k is k, aç q-ayd n içm k g
k; S lam-k lam
olduqda “Kak pojivae ” n g
k?
2
Üz rind akça olduqda ba qas na minn t n g
k? Türkc
lm olduqda, ba qa k lm n g
k?
3
”
Bu l tif üslubunda yaz lan m qal , yen ilk türkc yaz lar ndan etibar n türk dilini alaca-
bulacal qdan qurtarmaq ist diyini göst rir. Bu sas fikri, smay l b y bütün h yat boyu yayacaq v
müdafi ed
kdir. “T rcüman” n Osmanl ölk sind
n
çox yay ld
zamanlarda m qal
rinin bir
qismi Osmanl türkc sinin “alaca-bulacal
” t nqid mövqeyind ndir. smay l b y bir m qal sind
Osmanl l hc sin t nqidi yana araq “m nim ana dilim Daray (Drei) dild n qurulmu
(compose)dir.” deyirdi. Bu kild b lk
vv lc
stanbulda ik n öyr ndiyi dili sad
dirm k
davas
yen
stanbulda daha aç q v
idd tl müdafi etmi olurdu. Görülm kd dir ki, smay l b y
Qasp ral dil sah sind t sfiyy çilik c
yan
n babalar ndand r.
1
“Tonquc”, “Ön söz”, Aqm scid Sipirio Da basmaxanas , qanuni-sani (ocak), 1881.
2
“Kak pojivae ?” rusca: “Nec
n? Yax sanm ?” dem kdir.
3
q”, “L taif”, Ünsizad
r m tb si, Tiflis, 9 avqust, 1881.