Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

51
ölünc
 q
r keç rli qalacaq v  haqq nda b hs etdiyimiz  xs, bütün h yat nca bu iki m
cavab verm
 çal acaqd r.  smay l b yin dü ünc  tarixi, bu böyük m
 müxt lif zamanlarda
tap b verdiyi cavablar n tarixidir,  smay l b yin amallar
n tarixi - xsi h yat  t bii olaraq m
daxilind dir- tapd
 cavablar  h yata keçirm k üçün çal mas
n, mübariz sinin tarixidir. Bu
nin ilk h lli formas  “Rusiya müs lmanl
” kitabças nda görünür. Bizc ,  sil ön mli olan
türklük görü ü bax
ndan  smay l b yin tapd
sasl  nöqt
r bunlard r:
Türk-tatarlar öz m kt b v  m dr
rind  öz dill rind  Avropa elml rini v  t hsilini, s
t
 s nayesini öyr nm lidirl r. Yaln z m kt b v  m dr
rl  kifay tl nm
k, öz dill rind
kitablar, risal
r, d rgil r v  q zetl r yaz b yay mlanmal
r. Q sacas , milli bir türk-tatar
biyyat  (geni  anlam  il ) meydana g lm li idi.
1
smay l b y Qasp ral  “Rusiya müs lmanl
”n
ruslar  ürkütm
k üçün çox ustaca yazmaq ist mi
 d , b zi rus t nqidçil r, bu 
rd  bütün
müs lman türkl ri Bat  m
niyy ti il  qüvv tl ndir
k birl mi  bir siyasi topluluq meydana
tirm k v  bu  kild  Rusiya dövl tinin ba na böyük bir b la açmaq, y ni “bütün türklük”
yaratmaq qay sinin gizli oldu unu tap b göst rm
 çal
lar.
smay l b yd  fikir v  i - öz t biri il , “niyy t v
l” ayr lmazd r: mill t üçün milli dild
davaml  (b lli günl rd  ç xan) m tbuat n g
yin
idd tl  inanan  smay l b y, çox çal araq,
hay t, “T rcüman” q zetinin imtiyaz
 alma  bacard . V  1883-cü ilin aprelin 10-u günü, bir
yazar n dediyi kimi: “bahar gün i il  dünya dirilib çiç kl ndiyi günl rd , uzun ill rd n b ri qarl
nl rl  örtünüb ölü kimi yuxulayan Quzey türkl rinin d  ilk b yaz bahar çiç yi, “T rcüman”
aç ld ”.
“T rcüman” n ilk günl rd
n ön mli m
si, mill
 öz dilind  elm verm k, Avropa
elml rini v  t hsilini, s
t v  s nayesini öyr tm kdir. Bunun üçün mill tin balalar
 oxutmaq, tez,
asan v  modern elm öyr tm k istiqam tind  oxutmaq laz md r. Buradan bütün Quzey türklüyün
yay lan üsuli-c did m kt bl ri yarand . “Üsuli-c did” deyimi Osmanl  türkl rind n al nm
r, bu
ifad  o zamanlar  stanbul sosial h yat nda istifad  olunan anlay lardan idi. “Üsuli-c did”  vv lc
yaln z t hsil v  t lim  m xsus kimi görüns  d , get-ged  ümumil
k bütün h yat t rzini  hat
edir. “Üsuli-c did”in ist r Osmanl  türkl ri, g
ks  Quzey türkl ri aras nda gerç k m nas  Bat
elml rini, Bat  t hsil v  t lim üsullar
, ya ay  formas
, Bat  h yat t rzini m nims
k, q sa bir
ifad  il  “Bat la maq”d r.  smay l b y bütün türklük al mind  öz llikl  Quzey v  Do u
türklüyünd  bat la man n  n f al bir t bli atç
 oldu.  nan rd  ki, türkl r milli dill rini qeyb
etm
k  rti il  bat la nca, türk mill tinin h yat v  davam  t min olunmu  olacaqd r.
“T rcüman” n, h tta “T rcüman”dan önc  onu müjd
n yolda ç xard
 “Tonquc”,
q”, “Ay”, “Y ld z”, “Gün ” kimi ard
l olmayan d rgil rin ham
nda  smay l b y Qasp ral
1
 Görünür ki, elml ri, s
tl ri v
biyyat
hat  etm kl  i
nmi  milli bir dil
smay l b y Qasp ral  da  eyx
mal ddin  fqani kimi çox böyük bir d
r verm kd dir.

---

52
“dil” m
sin  çox ön m verir, türk dilinin z nginliyin , inki af qabiliyy tin , bu dil  yabanç
lm
r qar
rma n g
ksizliyin  v  z
rliliyin , türk l hc
ri aras nda f rql rin azl
na,
sas , ümumi bir türk dilinin varl
na dair q rx d
n su g tir
k  vv lc  bir az qapal , sonralar
daha aç q  kild  bir çox m qal  yaz r. M
n, birinci türkc
ri olan “Tonquç”un Aqm scidd
da  basmas  il  oxuna bilm
k q
r pis n r olunan ilk bas
n ön sözü, y ni  smay l b yin
mill tin  öz dili il  ilk xitab  bel  ba lay r: “Mill timizin 
ri olan dilimiz, 
biyyatca
nm mi
 d , t hsil  v  qaydalara g
k dildir. Qay t nazik tatar türkül rind n, No ay
çekl rind n (cüngl rind n), Q
z v  türkm n c rlar ndan anla
r ki, 
r dilimizd  ustal qla
lm  al
b i
nirs , indikin  gör  çox d
r parlaq v  qullan
 olur. Murad
z dilimizi
ir lil tm kdir
1
”
bar ni, heç d yi dirm
n eyn n ald m. Senzura  rtl rind n ç kin
k Bat  v  Do u
türkc
rini sayma a c sar t etmir. Rusiya idar si alt nda olan türk q bil
rinin xalq 
biyyat
,
k dilin, ümumi türk dilinin qayna ndan say r.  smay l b yin, dil sah sind  bütün
türkçülüyü m hz ilk i  ba lad
 andan etibar n aç qd r.
kinci d rgi olan “
q”d  -bu ad n simvolik mahiyy ti aç qd r- bir az da ir li ged
k
lum bir türkünün Kazanda v  Kr mda nec  söyl ndiyini yazar v  bu iki l hc nin yax nl
 aç q
örn kl rl  göst rir, eyni zamanda Kazan türkl rinin yabanç  dill rind n k lm  almalar
 t nqid edir,
sil m qs d ruscadan al nma k lm
r is  d , yen  senzura  rtl rini n
rd  tutaraq bunu çox aç q
ed  bilm z.
“Kazanl lar öz dill rin  çuva , mordva k lm
ri qar
rma a al qand rlar. Halbuki alaca-
bulaca dil olmaz. Alaca-bulaca i  olmaz. Rak  iç
k is k, aç q-ayd n içm k g
k; S lam-k lam
olduqda “Kak pojivae ” n  g
k?
2
 Üz rind  akça olduqda ba qas na minn t n  g
k? Türkc
lm  olduqda, ba qa k lm  n  g
k?
3
”
Bu l tif  üslubunda yaz lan m qal , yen  ilk türkc  yaz lar ndan etibar n türk dilini alaca-
bulacal qdan qurtarmaq ist diyini göst rir. Bu  sas fikri,  smay l b y bütün h yat  boyu yayacaq v
müdafi  ed
kdir. “T rcüman” n Osmanl  ölk sind
n çox yay ld
 zamanlarda m qal
rinin bir
qismi Osmanl  türkc sinin “alaca-bulacal
” t nqid mövqeyind ndir.  smay l b y bir m qal sind
Osmanl  l hc sin  t nqidi yana araq “m nim ana dilim Daray (Drei) dild n qurulmu
(compose)dir.” deyirdi. Bu  kild  b lk
vv lc
stanbulda ik n öyr ndiyi dili sad
dirm k
davas
 yen
stanbulda daha aç q v
idd tl  müdafi  etmi  olurdu. Görülm kd dir ki,  smay l b y
Qasp ral  dil sah sind  t sfiyy çilik c
yan
n babalar ndand r.
1
“Tonquc”, “Ön söz”, Aqm scid Sipirio Da  basmaxanas , qanuni-sani (ocak), 1881.
2
 “Kak pojivae ?” rusca: “Nec
n? Yax sanm ?” dem kdir.
3
q”, “L taif”, Ünsizad
r m tb si, Tiflis, 9 avqust, 1881.

---