Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

58
sxano lu Hüseyn 
ndinin tatarca qramer  aid 
rin  çox ön m verm si, M rcaninin milli dilin
qiym tini qavram  oldu unu göst rir.
hab h zr t, o zamanlar, “Rus tatar Darülmü llimin” müdiri kimi Kazanda ya ayan m hur
rq ünas Radlovun dostu v  Darülmü llimind  ilahiyyat mü llimi idi. Radlov vasit si il  rus tarixi,
dimiyyat ( ski ça lar tarixi) v  qövmiyy t (etnoqrafiya) aliml ri il  tan  oldu. Radlovun türk
tatar dil v  l hc
ri haqq ndak  ara
rma v  inc
rind n x
rdar olmamas  mümkün deyildi.
zr tin Avropa alimi il  t mas ndan görü  dair sini geni
tmi , çal ma t rzini kamill dirmi
olmas na hökm etm k x ta olmaz.
Milliyy tçilk  üurunun Quzey türklüyü içind  meydana g lm sin  “T rcüman” q zetind n
sonra ilk xidm t ed n 
rin “Must fadül- xbar” v  ilk xidm t ed n böyük adam n 
hab ddin
rcani oldu u üz rind  bütün q na tl r birl
kd dir. 
hab ddin M rcaninin mill tda lar na
ac -ac  xitab  çöld  bir nida kimi qeyb olub getm di;  agirdl ri ustad n yaln z dini sah
 yenilik
fikirl rini deyil, tarix  dayanan milliyy tçiliyini d  davam etdirdil r v  inki af etdirdil r. Bu  kild
Quzey türklüyünd  XIX yüzilin son rübünd n etibar n milliyy tçilik, türklük fikir v  h
katlar
ba lanm  oldu.
Türklük  öb
ri aras nda ili kil r
lk  vv l  stanbulda Bat  türkl ri aras nda görül n türkçülük v  bütün türkçülük fikirl rinin bir
r sonra Qafqaziyada Az rbaycan türkl ri içind , daha sonra Kr m türkl ri, n hay t Quzey
türkl rind n Kazanl lar aras nda da meydana ç xd
 gördük. Az rbaycanda ilk milliyy tçil rd n
sayd
z Axundzad  il  M likzad nin  stanbulla ba  v
laq
ri çox deyildirs  d , bütün türklük
görü ünü söz, fikir v  i
ri il  qurma a çal
 olan Kr ml
smay l b yin  stanbuldan xeyli
sirl ndiyin
übh  yoxdur. Ba da panslavist Katkovlar n t siri il  milli hiss v
üuru duyma a
ba layan Qasp ral , sonralar Süleyman Pa alar n, 
ms ddin Sami b yl rin t lqinl ri alt nda bu hiss
üurunu inki af etdirmi  v  kamill dirmi dir. Kazanl
hab h zr t, H cc ziyar ti s
bi il
1881-ci ild
stanbulda olaraq Cövd t v  Münif Pa alar kimi alim v zirl rl  görü mü dür.
1
“T rcüman” q zetini n r olundu u günd n etibar n münt
m oxuyurdu:  stanbulun v ziyy tin
 dü ünc
rin , “T rcüman” n m qs d v
ll rin  vaqif idi. Q sas , türk mill tçiliyi Bat
(Osmanl ) türkl ri aras nda ikinci d
 f aliyy t göst rdiyi zamanlar Qafqaziya, Kr m v  Kazan
türkl ri içind  d  türkçülük fikirl rinin meydana ç xmas , m nc  bir t sadüfün n tic si deyildir. Bat
türklüyünd  ortaya ç xan f aliyy tl ri il  Türk-rus sava
n v  ondan önc  g
k, Rusiyada
1
 Abbas v  Y. Akçura, “Kazan aliml rind n M rcani 
ndi”, “M lumat”, 1312, (1897), c. III, say  69, s. 421.  lk n r
olunmu  m qal mdir (A. Y.). Eyni m qal , “M rcani”, s. 422, 424.

---

59
türklük v  müs lmanl q  leyhin  bir çox m tbuat orqan
 do uran Girit, Serb, Bolqar inqilablar
n
bu hadis
 t siri oldu unu sananlardanam.
Bat  türklüyünün milliyy t fikrinin inki af nda Az rbaycan, Kr m v  Kazan türklüyün  t siri
oldu u kimi, sonralar  Az rbaycan, Kr m, Kazan türklüyünün bu sah
 ad
 ç kdiyimiz çal mas
da Bat  türklüyün  t sir etmi dir. Y ni türk al minin inki af etmi  qismind  fikir mübadil si ola-ola,
türklük v  bütün türklük fikir ax
 geni
nmi  v  d rinl mi dir.
Az rbaycanl  Axundzad  yeni  lifbas
 v  komediyalar
stanbula g tirib o zaman n
siyas t v  elm böyükl rin  t qdim etmi dir. Kr ml
smay l b y “T rcüman” n  stanbulda
yay mlanmas  üçün davaml  çal
r. Q sas , türklüyün müxt lif  öb
ri aras nda fikri yax nl q
vard  v  bu yax nl q yax n zamanlara q
r k silm di.

---

60
TÜRKÇÜLÜYÜN ÜÇÜNCÜ F AL DÖVR
1877-ci il Türk-rus müharib si dövründ , ondan  vv lki v  ondan sonrak  ill rd , yuxar da
göst rdiyimiz s
bl
 gör , Osmanl  ölk sind  hürriyy t havas
smi di. Fikri f aliyy tl
lveri li siyasi v  idari  rtl r meydana g lmi di. Ancaq bu  lveri li  rtl r uzun müdd t davam
etm di; 1879-cu ild n ba layan irtica, getdikc
idd tl nm k üzr  1908-ci il  q
r davam etdi. H r
cür fikri çal man n aç qca ortaya ç xmas na  ng l olan despotik v  qanunsuz idar  ancaq 1897-
1898-ci ill rd  bir az x fifl
n kimi oldu. Türk-Yunan sava  (1897) dövründ  Osmanl  sosial
yat , xüsus n  stanbul ayd nlar  daha art q h yat v  h
t  lam ti göst rdil r. Bununla b rab r,
ks ninci v  doxsan nc  ill rd  heç bir fikir h
kat  olmad
 iddia etm k mübali
 olard . Rus
sava  sonras  il  Yunan sava  önc si aras nda türk milliyy tçiliyi fikri, Osmanl  m ml
tind  heç
nm mi dir- dey  bilm rik. 
ms ddin Sami b y, N cib Asim b y, V
d Ç
bi 
ndi, Bursal
Tahir b y, Raif Pa azad , M hm d Fuad b y,  hm d Hikm t b y,  air  min b y, Tunal  Hilmi b y,
qdam” sahibi  hm d Cevd t b y,  mrullah 
ndi, N cib b y kimi türkçülüyün üçüncü f al
dövründ , y ni 1897-1900 tarixl rind  özl rin  v  m sl kl rin  diqq t ç kil
k möht
m
türkçül r bu arada haz rlanm lar v  bir miqdar 
r n r olunmas nda da ba ar  olmu dular.
ms ddin Sami b y
Fra erli 
ms ddin Sami b y,  sl n arnavuddur. Fra er,  ski Yanya vilay tinin Ergiri sanca na
tabe P rm di q zas nda nahiyy  m rk zi olan bir k nddir.  sas n, B ratdan g lmi  olan Fra er
yl ri daima Osmanl  s lt
ti xidm tind  olar v  Sami b yin “Qamusül-al m”d  dediyin  gör ,
1
qonaqlar nda xüsusi xocalar tutub, övladlar na mük mm l  kild
bc  v  farsca oxudurdular;
ni bu b yl rd  elm  d
r verm k 
si var idi. XIX yüzilin son sülsü (üçd  birlik zaman )
ba lar nda bu ail
n arnavud milliyy tçiliyin  xidm t ed n, lat n h rfl ri il  arnavudcaya xas  lifba
düz ld n arnavudçular (Fra erli  bdül b y) ç xd
 kimi V fiq Pa an n “L hceyi-Osmani”sini
inki af etdir
k “Qamusi-türki”ni yazan  n  ski türkl rl  Bat  türkl rini tan  etm k üçün
Vamberinin n qlin  gör  “Qutadqu-bilik” 
rini v  Radlovun n qlin  gör  “Orxon abid
ri”ni
Bat  türkc sin  çevir n türk ulular  üz rin  diqq t ç
k  kild  “Qamusül-al m”i yazan, q sas ,
dil v  tarix sah
rind  türk milliyy tçiliyin  böyük xidm tl r ed n 
ms ddin Sami b y m rhum
da bu ail
n yeti mi dir.
2
1
 “Qamusül-al m”, “Fra er” k lm si, c.V, s.3352
2
 O lu  li Sami b yd n ald
m  sasl  bilgiy  ba qa t
fl rd n e itdikl rimi  lav  ed
k 
ms ddin Sami b y
rhumun q sa bioqrafiyas
 n
riniz  çatd ram: 
ms ddin b y bir h ziran (iyun) 1850-ci ild  Fra er q
sind
do uldu. Atas  Xalid b yin ölümünd n sonra Yanyaya ged
k, önc  oran n m dr
sind , sonra Rum (Zosimeos)
gimnaziyas nda oxudu v  1871-ci ild  gimnaziya t hsilini tamamlayaraq diplom ald . 1872-ci ild
stanbula g ldi v

---