Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

76
katib olaraq t yin edildi.  ki il sonra Hüquq m kt bin  yaz ld , f
t bir az sonra t hsilini
tamamlamaq üçün Amerikaya getm k ümidin  qap ld  v  ingilisc
 çal maq m qs di il  Hüquq
kt bini t rk etdi. Amerikaya s yah tini asanla
racaq olan Amerikal  madam Mot bu zaman
öldüyünd n,  min b y Amerikaya getm di v  Hüquq M kt bin  d  dönm di. Q sas ,  min b y 21
ya nda (1891) m kt bl rl
laq sini k smi dir.
Milli  airimiz, m kt bl
 çox az borclu oldu unu söyl yir: h qiq
n ibtidai v  orta
kt bd  oxuma-yazma öyr nmi dir. Ancaq Mülkiyy  Edadisind  kitab t xocal
 ed n yazar v
air Lastik Said b y,  min b yin xatirind  qald
na gör , milli  airimizin ruhunda 
biyyat zövqü
oyand rma  bacarmam
r.
1
Bu m kt bd  co rafiya d rsini tarixçi  bdürr hman 
f 
ndi kimi tan nan bir  xs
oxudurdu.  min b y, bu xocas
n da ancaq bir neç  hekay sini xat rlay r, milli, v
n hissini
oyand ran v  ya qüvv tl ndir n t sirl rini xat rlam r!...
min b yin dediyin  gör , oxumaq-yazmaq bilm
n artas
n kitab oxudub dinl
k
mara  onda  eir v
biyyat zövqünü oyand rm
r. Salih R is, uzun q  gec
rind  “K
m il
sli”, “A q Q rib”, “Battal Qazi” kimi xalq roman v  dastanlar
, h tta Kamal n “Evraqi-
ri an”  kimi 
biyyat kitablar
, oxuyub-yazma  bacaran o luna oxudub dinl rdi. Salih R isin
xalq 
biyyat ndan duydu u d rin zövq, o lu M mm d  min b
 bel , atas
n, y ni xalq n
duyaca , zövq alaca , faydalanaca  t rzd  bir milli 
biyyat meydana g tirm k g
kdiyi
dü ünc sini ilham etmi dir.
min b y, özü üçün ilk d
 Kamal  oxudu; Kamal n bas lm , bas lmam  bütün 
rl rini
gözd n keçirdi.  slind  Kamal, dilinin aristokrat olmas na baxmayaraq, fikri, x yali v  ruhi
bax mdan demokratd r; Kamal n q hr manl q  eirl ri, v
ni roman, teatr v  hekay
ri il
hekay
n  çox  da  f rqli  olmayan  tarixi  parçalar   xalq n  ruh  v   duy usunu  “Battal  Qazi”  hekay si
kimi h
cana g tir  bilir. Kamal türkçü deyildir, ancaq Osmanl
airl rinin, z nnimc
n
xalqç
r. Bu bax mdan Salih R isin “Evraqi-p ri an”dan zövq almas
,  min b yin ilk önc
Kamala maraq göst rm sini t bii görm liyik.
min b y hüquqa davam ed rk n, yaln z Münif Pa an n 
biyyat, hüquq f ls
si, hüquqa
giri  d rsl rinin onu c lb etdiyini söyl yir. Ancaq bu d rsl rd n d  ald
 t sirl ri aç q bir  kild
xat rlaya bilmir.
Bu q
r ki, h
 Hüquq M kt bind  ik n yaz b n r etdirdiyi ilk 
rinin  xlaq v  hüquq
ls
si il  ba
 oldu unu bilirik: 1890-da,  büzziya m tb sind  bas lm  olan bu 
r, milli
1
 Bununla b rab r Lastik S id B y a
dak  m hur rübainin d  mü llifidir:
bc  ist
n Urbana getsin,
mc  ist
n  rana getsin,
Fr ngl r Fir ngistana getsin,
Ki biz türküz, biz  türki g
kdir.”

---

77
airimizin bu ilk 
ri, “F zil t v  Asal t” adl , iki-üç formal q, n srl  yaz lm , kiçik bir
risal cikdir.
1
Bu risal ni yazd
 zaman  min b y, Babi-Ali katibl rind ndi. Risal sini dair sinin  n
böyük  efi olan S dr
m Cavad Pa aya,  xs n t qdim etmi di. Risal , s dr
min xo una getmi
min b yi Rüsumat  mini H
n F hmi Pa aya tövsiyy  etmi dir. H
n F hmi Pa a
dr
min tövsiyy  etdiyi M mm d  min b yi 700 quru  maa la Rüsumat yaz
ri
Müs vvidliyin  t yin etdi; v  bir müdd t sonra, t xmin n 1893-cü il tarixl rind , Rüsumat Evraq
Müdirliyin  t yin edildi.  air  min b yin  öhr ti m hz bu Rüsumat Evraq  Müdirliyi zaman nda
türk al min  v  Avropaya yay ld .
min b y kitabxana müdiri ik n, yuxar da haqq nda b hs etdiyimiz C mal ddin  fqani
stanbula  g lmi di.  Sultan   bdülh mid  ona  Ni anta   t
fl rind   bir  göz l  ev  verdi.  Çox
yah tl
 gedib yorulmu  olan  eyx 
ndi d  o evd  yerl ib qald ; v  art q öl
 q
r heç bir
yana getm di.
öhr ti Do u v  Bat
 tutan  eyx C mal ddinin ziyar tin
stanbul aliml ri, ayd nlar
lirdil r, h r cüm  v  bazar  eyxin ziyar t q bul etdiyi günl r idi. Rüsumat Evraq müdiri
mm d  min b y  eyxin  n davaml  ziyar tçil rind n idi. Yatm  islam al mini oyand rmaq,
 g tirm k islam qövml rin  milli bir  üur ver
k h yat haqlar
 anlatmaq m qs di il
ill rd n b ri Do u v  Bat da dola an bu yenilik v  inqilab t
fdar
eyx, Sultan  bdülh midin
übh  v  qorxusunu,  air M mm d  minin ilgi v  say
 ç kmi di. Pad ah n casuslar
eyxin
yan na girib-ç xanlar  güdm
 ba lad qdan sonra bel ,  air  eyxin ölümün  q
r onun ziyar tin
davam etdi. M mm d  min b y, C mal ddin  fqanini özün  ustad v  yol göst
n tan
r,
fikirl rinin qism n ondan ilham olaraq ortaya ç xd
 daima söyl yir: “M ni o yo urmu dur. 
r
ruhlar n 
diyy t v  ölm zliyi varsa, deyir m ki, o  tl rini, sümükl rini Maçka m zarl
na
buraxm  is , ruhunu da m
 yadigar etmi dir: C mal ddinin ruhu m nd  ya ay r...”
mm d  min b yin bu sözl rind n, fikirc  C mal ddin  çox borclu olmas  n tic sini
çlxar ram. Milli  airin c sar t v  h
t etibar  il ,  fqan stanl  ustad
n ruhuna n  d
 varis
oldu unu t yin, ikinci bir m
dir...
min b yin r vay tin  gör ,  eyx C mal ddin, m clisin  davam ed n kims
zm, q lb
qüvv ti, dözüm, f dakarl q, ölümd n qorxmamaq kimi ruhi v
xlaqi  saslar  a lamaq ist yirdi;
sonra islam qövml rinin dü künlükl rini göst rir v  onlar  ayr -ayr  qövml r hal nda qald rmaq,
1
 Bu 
rin heç bir nüsx si  airin  lind  qalmam ,  stanbul kitabç lar nda da aray b tapa bilm dim. Ümumi
kitabxanalar
zda is  yeni 
rl r nadir bulunur!  yirmi-otuz il önc  oxudu umu xat rlay ram: dili h
 t mizl nm mi
kimi g lir. 
 o zaman n tan nan  air v
dibl ri bir xeyli t nqidl r yazm
lar.  air  min b yin bugünkü 
bi
gerç kliyini aç qlamaqda o q
r 
miyy ti olmamaqla b rab r, bu 
rin kitabxanam zda olmas
 ist yirik (A. Y.).

---