Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

78
yüks ltm k, bu günkü  sir hallar ndan qurtar b hürriyy t, m
niyy t v  hakimiyy
 qovu durmaq
laz m olu unu düzgün v  t sirli dili il  anlad rd . Bizim milli  airimiz d ,  eyxin ümumi sözl rini,
xüsusil  türk mill tin  uy unla
raraq, türk mill tinin  idd tli yoxsullu unu, ehtiyaclar
, xüsus n
dil v
biyyat ehtiyac
, hürriyy tsizliyini, m
niyy tc  gerid  qalm  oldu unu dü ünür v
ustad
n tövsiyy  etdiyi kimi bunlar n aradan qald
lmas  üçün  zm, s bat v  f dakarl qla
çal ma  qurard .
min b y yol göst ricisinin bir çox sözünü  zb rd n bilir, onlar  bir h disi- rifmi  kimi
düstur olaraq q bul edir. Yol göst ricisinin h disl rind n biri budur: “Sizd  d  n  zaman özl rini
sevm
n v  ancaq özl rinin olmayan insanlar yeti irs , o zaman qara gününüz a  olacaq,
dü düyünüz yerd n qalxacaqs
z!..”
mm d  min b y,  eyx C mal ddin  fqaninin m clisl rin  davam ed rk n, “Türkc
eirl r”i yazma a ba lad . Yunan Sava
n önc si idi. Ortal qda sava n yax nla
 hiss etdir n
milli h
can hiss olunurdu. “Türkc
eirl r”d n birisinin- “Qurani-K rim”  eirinin h qiq
n
mal ddind n ilham al naraq yaz ld
,  xs n M mm d  min b y söyl yir: “ eyxin
Hindistanda n r olunan “M qalati-C maliyy ”si  min b yin islam , ül man n v  fük han n
sirind n bir az ba qa cür anlamas na yol açm
r. Türk  airin  gör , “Quran” bir anad r, islam is
qirl ri, z ifl ri, öksüzl ri, d rin bir  fq tl  dü ün n, “ür kl ri eyilikl  b sl
n” v  “dü ün, sonra
inan!” dey n, xeyir, m rh
t v  a l dinidir. 1897-ci il  do ru yazd
 “Qurani-K rim
nzum sin , M mm d  min b y indi daha geni  bir m na verm k ist yir; bu  eiri il  yenilik dini
sas
 qoydu una inan r.
Yen  o zamanlar yaz lm  “C ng  ged rk n”  eirini,  min b y ustad  C mal ddin  oxudu u
zaman,  eyx müridini: ”Bax, sizin 
biyyat
z budur!” dey  çox alq lad , bu yolda yazma a
viq etdi v  “m n bunun bir d  ihtilal ruhunu ver
k b rab rini görm k ist yir m” dey  d
airin
ideal üfüqünü bir az da geni
tm k ist di.
mm d  min b yin  n ön mli 
ri olan “Türkc
eirl r” 1899-cu ild  n r olundu.
1
Bu  eir m cmu sinin ilk parças  olan “Biz nas l  eir ist riz?” adl  m nzum  alt nda bel  bir
qeyd var: “M nzum
rim Yunan müharib si zaman  n r olunmu dur.” Ancaq bu qeyd h qiq ti
tamam ifad  etmir: m nzum
rin b zil ri, m
n “Qurani-K rim” v  “Ah anal q!” Yunan
müharib sind n önc  söyl nmi , h tta n r olunmu dur. Senzura  rtl rind n dolay ,  air, kitab na
bel  bir qeyd  lav  etm
 g
k görmü dür.
Türkçülük ax
n 
biyyat qismind , h tta ümumi olaraq türkçülük dü ünc sind  böyük
bir yeri olan “Türkc
eirl r” 63 s hif lik, kiçik bir kitabd r. Bu kitab M mm d  min b yin yaln z
9 kiçik m nzum sini özünd  birl dirir. Kitab n ba qa s hif
ri r ssam Zonaronun Yunan sava na
1
 “Türkc
eirl r”  stanbulda, M tb yi- büzziyada, 1316 (1899) ilind  çox göz l, süslü v  r smli olaraq n r
olunmu dur.

---

79
aid r sml ri il  v  R caizad
kr m,  bdülh q Hamid,  . Sami, Dr. R za Tofiq v  F zli N cib
yl rin bu m nzum
ri haqq nda M mm d  min b
 yazd qlar  m ktublar  il  doludur. Bu
zatlar n ham
min b yin yeni açd
 c
 b
nirl r, g nc  airi t viq, t qdir edirl r; f
t
aralar nda yeni m sl ki  n çox qüvv t v  q tiyy tl  alq layan 
ms ddin Sami b yl  Doktor R za
Tofiq b ydir. Be -alt  il sonra Hüseyn Cahid b yin “Çocuq baxças ”nda ç xan istehzal  bir
qal sind  “bu m sl kin sa
” dediyi R za Tofiq b yin m ktubu, h qiq
n bu yeni c
n
yannam si kimi bir  eydir. O zamanlar çox türkçü olan doktor “Çocuq baxças ”nda uzun-uzun
qal
ri il  v  qar
na ç xan Öm r Naci m rhumun etirazlar na cavablar  il
min b y
sl kinin qorxmaz, yorulmaz bir t bli atç
 olmu dur. Doktorun “Türkc
eirl r”
 v “Çocuq
baxças ”nda n r olunan m qal
rinin ham
, bu yeni 
bi m sl kin dem k olar ki, manifestini
kil edir.
Bu doqquz m nzum
n ibar t kiçik  eir m cmu si il  Osmanl  türkl rinin 
biyyat nda
yeni bir c
r aç lm  v
biyyat sah sind  türkçülüyün mü yy n bir m sl k hal na g lmi
oldu unu görürük.
“Türkc
eirl r”, n r olunmas ndan sonra, getdikc  artan bir gurultu qopard : o zamanlar
Osmanl
biyyat
n sultanlar  say lan  bdülh q Hamid, R caizad , Tofiq Fikr t kimi  air v
dibl r, “Türkc
eirl r”i b
nmi  görünm kl  b rab r- m dhiyy
rin  b zi ç king n qeydl r
lav  etm yi d  unutmurlar v  özl ri yaz lar nda  sla bu yeni m sl
 yax nla maq meyli
göst rmirl r; ikinci, üçüncü d
 olan Osmanl
air v  yaz
lar  is  aç qdan-aç a m nfi bir
mövqe tutmu  olurdular. F
t Bat
n Osmanl  v  türk 
biyyat
 inc
n, bu 
biyyatla
ul olan aliml ri,  min b y m sl kini qeydsiz- rtsiz b
ndil r v  öydül r. Osmanl
dövl tinin xaricind  ya ayan türkl r, Osmanl lar aras nda  n Avropayi  üur da yan kims
r d , bu
bar
 Avropa  rq ünaslar
n fikrin  tamam  rik olurdular. “Türkc
eirl r” traf nda qopan
mübahis  v  t nqidl r yeni m sl kin q
sinin, h tta z
rinin gerç kl mi  oldu u bu gün bel
büsbütün sona yetm mi dir.  smay l H bib b yin “T
ddüd 
biyyat ”nda yürütdüyü ziqzakl
görü
r o mübahis
rin uzaqdan g
n  ks-s das
r.
air M mm d  min b yin f aliyy ti, z nnimc  bir neç  bax mdan inc
 bil r: A)
mm d  min b yin türkçülük ax
nda yeri; B) Osmanl  türk v
biyyat nda rolu; C) Bütün
türk dil v
biyyat na t siri; D) S
tc  d
ri; E) Fikri,  xlaqi, sosial v  siyasi meyll ri.
mm d  min b yd n b hs ed n türkl rin çoxu, 
rl rinin s
tc  d
ri nöqt sin  ba lan b
qalm lar; b zil ri d  türkçülük ax
ndak  yerini d  t sbit  çal
lar. Ancaq Osmanl  türk v
bütün türk dü ünc sind  mü yy n  xlaqi, sosial v  siyasi meyll ri yaratd
na dair türkc  sad
heç bir  ey yaz lm  deyildir. Yaln z  rq ünaslard r ki, bu nöqt ni d  gözd n qaç rmam lar.

---