Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

85
ndi, bu kitaba daxil etdiyi doqquz parça  eiri il  bu arzu v  tövsiyy  etdiyimiz ç
 açd . Bu
kitabçan n n ri 
biyyat tariximizd  böyük bir hadis  kimi q bul edilm
 layiqdir. Önc ki ilin
fikir v  çal mas
n m hsulu olub, bu 1316 (1900) ili yay n sah sin  daxil olan bu 
r l fz v
kil
yönü il  v  dil etibar  il  g
k 
biyyat
n ilk t
l da
r.”
1
“...M mm d  min b yin  eirl rind  tutdu u yolu h r k s tamam  il  t qib  müqt dir ola
bilm zs , y ni o q
r yaza bilm zs  d , h
 bir d
 ona çal mal , h r  eyin türkc sini aramal ,
tap lmazsa, o vaxt çar siz 
bc  v  ya farscas
, y ni  n istifad  edilmi ini, bilin nini q bul etm li
 i
tm li; ancaq bu q bild n olan k lm
ri d  dilimizin qrammatik qaydalar na uy unla
raraq
dib, farsca isim v  sif t t rkibl rind n vaz keçm liyik. Bu gün i
tm
 m cbur olaca
z bir
bc  v  farsca k lm nin d  sabah türkc sinin tap lmas  mümkündür; çünki türkc miz çox geni
olub, yer üzünün çox ön mli bir qismind  dan
ld
 halda, h
 toplanmam
r...”
ms ddin Sami b yin bu m qal si, yaln z “Türkc
eirl r”in t nqidi olmas  etibar  il  deyil,
k türk 
biyyat
n, türk üslubunun dild  türkçülüyün proqram  olmas  yönünd n d  çox
ön mli v  d
rlidir. 1908-ci il inqilab ndan sonra S lanikin “G nc q
ml r”ind  böyük bir v lv
,
ölçüsüz bir t
xxüs v  iddia il  ortaya at lan “Yeni lisan” davas
n bütün  saslar
n, 
ms ddin
Sami b yin “G nc q
ml r”d n doqquz il  vv l yazd
 bu m qal
 mövcud oldu unu görürük.
 bu 
lin ilk gerç kl
si d
min b yin  eirl ridir. “Türkc
eirl r”in n rind n bir az sonra
min b yin b zi m nzum
ri “S rv ti-fünun”da n r olundu. “Kibritçi q z”la “K sildimi  ll rin?”
ilk önc  “S rv ti-fünun”da n r olunmu dur. 1903-cü ild  M mm d  min b y, Raif Fuad v  R za
Tofiq b yl rl  “R smli q zet ”ni ald lar; ancaq birinci nüsx sini bel  n r etm
 müv ff q
olmad lar. Çünki senzura, üz qab
ndak  ulduz v  bal q r sml rind n  übh
k bas lm
nüsx
ri toplatd !...  min b y bu bas lm , ancaq yay mlanmam  m cmu
 “Köyd  f rt na”
eirini qoymu du.
1904-cü ild , türk  airi, b zi m nzum
rini,  zmird  ç xan “Müqt
s” v  S lanikd  ç xan
“Çocuq baxças ” d rgil rind  n r etdirdi;  stanbula nisb
n vilay tl rin senzuras  daha az  idd tli
oldu undan  min b y  eirl rind  daha s rb st ola bil rdi. “Müqt
s”d  “H yat qov as ”, “Çocuq
baxças ”nda is  “Ölü qafas ”, “Zavall lar”, “Zavall  qay qç ”, “Ciftçilik”, “Ey g nc ciftçi”, “Ç kic
alt nda”m nzum
ri n r olundu.
2
8 sentyabr 1901 tarixli “Çocuq baxças ” d rgisind  filosof R za Tofiq b
 ithaf edilmi
“Ölü qafas ” v  filosofun “Türkl rin möht
m  airi M mm d  min b
” xitab n yaz lm  uzun
bir m ktubu bir yerd  n r olunmu du. Bu m ktub mini-mini “Çocuq baxças ”n  tamam
1
 Kursiv bizimdir. (A. Y.)
2
 M rutiyy td n sonra “Türkc
eirl r” bir araya toplanaraq “Türk saz ” adl  böyük bir kitab oldu. Mehmed Emin b y,
“Türk saz ”, “Türk yurdu” kitablar , yay mlayan:  brahim Hilmi,  stanbul, n r tarixi göst rilm mi dir (1913 olmal
r),
268 s hif .

---

86
doldurmu du. Filosof doktor h r zaman oldu u kimi, sa a-sola sarparaq türk  airinin 
rl rini
rifl yirdi. B
n milli  airimizi kitab  k f ed n Nansen  b nz
k onun kimi “kütbi-
lin
yolunu buldunuz”- deyir. B
n  skid n türkc  yazma a çal an  airl rl  qar la
raraq “o
yard mlar n tamam n tic siz v  faydas z qald
” söyl yir v  “anlam
z ki, yaln z  ruz v znini
 ya 
bc  k lm
ri, b nz tm
r v
ski t
vvürl rl  b rab r, onlar  öd
 vasit  olan sif t
rkibl rini, dig r t rkibl ri t rk etm kl  i  bitm
k; anlam
z ki, türkc
eir yazmaq bu
yabanç qlar n ham
ndan q
mini qurtarmaq, zehnini t mizl
kl  b rab r türklüyün fikri
özgünlükl rini v  vicdani öz llikl rini, zövqün , keyfin , ehtiyac na v  inanc na gör  yazmaqd r.
Art q olaraq o kimi xüsuslardan t kil olunan bu qövmi mizaci sevm k, h m s mimiyy tl
sevm kdir.
hz yarad
dan olan  airlik qabiliyy tiniz, ç tinlikl ri yen n  xsi qüdr tiniz bir yana
burax rsa, sizin böyük ba ar
z bu q
r ç tin, bu q
r müxt lif s
bl
 dayan r olsa g
kdir”
-dey  türk  airinin m sl kind  tamamil  ba ar  oldu unu aç qlay rd .
hay t, “bu yol ç qmaz sokakd r, neç
r girdi, pe imanl qla döndü; ya da bu üslubla ancaq
adi  eyl r, köy h yat na aid kiçik  eirl r yaz la bil r, ancaq elmi bir m
 ifad  edil  bilm z” kimi,
mm d  min b
 yön
n etirazlar  sayaraq r dd edirdi: “Öyl  parlaq, öyl  böyük
nzum
rl  davan n  ksini isbat etdiniz ki, alt  yüz illik 
biyyat
zda bir nümun  d
göst rm k asan deyildir dem kd  p rva etm m....” deyirdi. V  bu davas
 isbat üçün,  airin “Biz
deyirl r ki”, “Elm”, “S
t”, “Para”, “Bir d liqanl ya”, “Yem k v  yenm k”, “Yavrumuzu
çoxaldal m” v  n hay t “Ölü qafas ”  eirl rini göst rirdi. V  özün  ithaf edil n bu f ls fi  eirin,
Guya ki bir qas
a var; bunu ona, onu buna qat yor;
Bir  l var ki çürük k
n parças
 çiç k yap b at yor.
-parças
 Öm r X yyam n bu mövzuda yaz lm  rübail rind n bel  üstün tuturdu. Doktorun
bu m ktubu, “S rv ti-fünun” 
biyyatç lar
n ikinci c rg sind  g
n g nc bir subay n, Öm r
Naci b yin cavab
 ç kdi. “Çocuq baxças ” n bir sonrak  nüsx sind  (15 eylül) “Evzani-
eiriyy miz  dair” ba
ql  v  Ö. Naci imzal  bu q sa cavab, sevgili ustadlar na toxunulmu
olmas ndan üzgün, qeyr tli, h
canl  v  istedadl  bir g nc öyr ncinin müdafi  hücumudur.
Ba dan-ba a doldurulmu
bc , 
mc  k lm
r v  t rkibl rl  yenilib udula bilm
k
r 
rl mi  bir m ktubda g nc  airin iki davas  var: birinci  ruz v zni barmaq hesab na
nisb
n “daha ruh ox ay
 v  tannan (ç nlayan), dü ünc  v  hissiyyat  t bli  v  hekay  etm kd
daha h ssas v  q vraq, daha nalan, daha ç kili, daha ah nglidir; ikincisi “Türkc
eirl r”, doktorun
iddia etdiyi kimi, h r k s t
find n oxunub anla la bilm z: “
biyyat bütün vücud v
kill rin ,
bütün m qs dl rin  v  mövzusuna baxmayaraq, yen  bunu anlayanlar n ixtisas hiss sin  daxil
qalacaqd r.”

---