Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

135
Türk g ncliyinin ruhuna t sir etm
, Ocaqlar n t kilatlanmas na H mdullah b y çal ark n
türk milliyy tçiliyi fikrinin dü ünc  sah sind  t nzimin , sistem hal na g tirilm sin  d  “Türk
oca ”ndak  konfrans v  söhb tl ri il  “Türk yurdu”ndak  m qal
ri il , xüsus n Göyalp Ziya b y
çal
rd .
1
ttihad v  t
qqi” m rk z komit si S laniki t rk etm
 m cbur olub  stanbula g ldikd n
sonra Ziya b y v  t
ri “G nc q
ml r”i ç xarma a çal mam
lar v  ham
 “Türk yurdu”na
qat laraq yurd v  ocaqda b rab r çal ma  üstün tutmu dular. Bu  kild  bütün türkçülük
qüvv tl ri bir yer  toplanm
. V  türkçülük ax
n g ncl r aras nda  n canl  dövrü, Balkan
Sava  il  Birinci Dünya sava  aras nda keç n iki-üç illik dövrdür -deyil  bil r.
Bu zamanlar H mdullah b yin ocaqdak  f aliyy ti çox u urlu oldu; türkçülük fikri g ncl r
 ayd nlar aras nda tamam n yay ld  v  möhk ml ndi. Onu r dd v  inkar ed n hava oca n
traf ndan da ld . Türk ayd nlar  aras nda m rhum Göyalp n t snifin  gör , Do u v  ya Bat
internasionalizmin  kor-koran  yap maqda israr ed n geri z kal larla camaat  özün
güldür nl rd n ba qa h r k s “Türk oca ”na üzv yaz lm  v  ya dost k silmi di.
Ocaq ba kanl
nda bu q
r u ur qazanan H mdullah Sübhi b y, m lumat , savad  v  biliyi
il , xüsus n z ka,  sal t, fövq lad  natiqlik qüdr ti il
traf ndak lara sevgi a layaraq, xidm t
göst
k hakim v  t siredici olmaq kimi irsi qabiliyy tl ri il  özünü göst rmi dir.
mdullah b y, Osmanl  imperatorlu unun siyas t, idar , elm v
biyyat sah
rind
ön mli mövqel r tutmu  q dim,  sil v  ziyal  bir ail
- Sami Pa a ail sin  m nsubdur. H mdullah
yin böyük babas
n babas ,  eyx N cib 
ndi, Yunan  xtilal  zaman  Moran n  n ön mli  hri
olan Tripolis q
sinin idari v  m
vi hakimi idi. Yunan  xtilalç lar na qar  bu mühitin türk
hakimiyy tini müdafi  etm
 çal
; bu  razinin müs lman v  türkl ri il  müdafi ni t kil etdi.
eyx N cib 
ndi, müt
vvüf, alim v
air idi. H mdullah b yin böyük babas , y ni  eyx N cib
ndinin o lu  bdürr hman Sami Pa a Osmanl  s lt
tinin ilk t hsil naziri olan  xsdir v
Osmanl
biyyat nda tan nm  bir simad r. Keç çizad  Fuad Pa a a
ndan yaz lm  m nzum si
olduqca m hurdur.  bdürr hman Sami Pa an n o lu v  H mdullah b yin atas
bdüll tif Sübhi
Pa a müqt dir bir idar çi, ciddi bir tarixçi,  ski 
rl r v  metal pullar, sikk
r müt
ssisi, 
bc ,
mc  v  frans zcaya laz mi s viyy
 b
d olan, Homeri öz dilind  oxuyub-anlay b türkc
ustad say lan adamlar idi. Sübhi pa a, maliyy , bay nd rl q, v kfl r v  t hsil naziri olmu dur. T hsil
naziri ik n, Osmanl  ölk sind  q z s
t m kt bl rini açd  v  o lan v  q zlar n birlikd  t hsil ald
1
 Osmanl  M rutiyy t dövrü türkçülüyünd  Göyalp Ziya b yin yeri çox ön mlidir. Deyil  bilir ki, bu dövrd
türkçülüyün n
riyy si sah sind  m rk zi sima Göyalpd r. “ ttihad v  t
qqi” c miyy tind  mövqeyi v  nüfuzu il
ictimai ad
 verdiyi m qal
ri il , siyasi n
riyy sin  verdiyi sistematik  kil v  ifad
ri il , ancaq bunlardan daha
art q çox t bii v  sad  yaz lm
eirl ri il , xüsus n u aqlara aid  eirl ri il , türkçülüy  çox böyük xidm tl ri toxundu.

---

136
kt bl rd n sonra türk q zlar na ilk orta t hsil bu m kt bl rd  verildi. M ml
timizd  ilk
kinçilik m kt bi il , ilk muzeyi d  Sübhi Pa a qurmu dur.
mdullah Sübhi b yin  misi Sezai b yl ,  n böyük qarda  Ay tullah b y, Sami Pa a
ail sinin tan nan ziyal  simalar ndand r. G nc ya nda öl n Ay tullah b y, Namiq Kamal n
yolda lar ndan v  yuxar da b hs etdiyimiz kimi, “Yeni osmanl q” h
kat
n ilk
bbüskarlar ndand r. Sezai b y, Namiq Kamal 
biyyat  m kt binin böyükl rind n oldu u kimi,
1
Yeni Osmanl
n “ ttihad v  t
qqi” dövründ  sürgün h yat
 seçmi  v  Avropada ç xan
“Jontürk” q zetl rin  d
rli yaz lar yazaraq, türk g ncliyin  hürriyy t, m rutiyy t v  milli
hakimiyy t fikirl rini a lama a çal
 hürriyy tçil rd ndir.
bdüll tif Sübhi Pa a elmi v  idari bir çox 
r n r etdirdiyi kimi, özünd n sonra çoxsayl
ail  üzvl rind n m ml
 H mdullah b y kimi xeyirli bir övlad da qoyub getmi dir.
Sübhi Pa an n ya ca  n kiçik o lu H mdullah b y 1884-cü ild
stanbulda Xorxorda
babas
n bir saray q
r böyük, z ngin evind  do uldu. U aql
 Sami Pa a ail sinin
Caml cadak  kö k v  baxçalar nda keçirdi. Bununla b rab r, ara-s ra Xorxordak  evl rin  d  g lirdi.
“Türk yurdu”nda ç xan “Xoruz döyü ü” -ki Murad Pa a m scidi h
tind  ba  verir- qonaqda
keçirdiyi zamana aid xatir
rind ndir.
mdullah b y, Q
ql  ibtidai m kt bind  oxuma a ba lad ; Altunizad  v  “Nümuneyi-
qqi” m kt bl rind  ilk t hsilini bitirdi.  kinci t hsilini Qalatasaray sultanisind  gördü.
n onu ilk d
, “ ttihad v  t
qqi” t
find n n r olunan “ urayi-ümm t” q zetinin yaz
hey ti aras nda, 
f küç sind ki q zet idar sind  gördüm; yaz  hey ti müdirliyini dostum F rid
y edirdi. H mdullah b yin z kas
, yazarl q qabiliyy tini, F rid b y m
 t rifl mi di.
Gerç kd n, davran
ndak
sillik v  gözl rind ki özün
xsusluq onu dig r q
m yolda lar ndan
ay racaq q
r ayd nd . O zamanlar qurulan “F cri-ati” 
bi toplulu una H mdullah b y d  daxil
olmu dur v  “S rv ti-fünun”da n sr v  n zml  bir xeyli 
bi parçalar  n r olunmu du.
“F cri-ati” g ncl rini “S rv ti-fünun”un mininci nüsx sini haz rlama a çal
 zaman
ziyar t etmi dim. Sonradan türkçülük h
kat
n ön mli üzvl ri olacaq C lal Sahir, Köprülüzad
Fuad kimi g ncl r aras nda H mdullah Sübhi b y d  çal
rd .
Mü llimsiz bir d rs ota  kimi gurultulu olan yaz  ota nda xüsus n iki g nc- H mdullah
Sübhi b yl  R fiq Xalid b y diqq ti ç kmi di. Oturdu u yerd n q
mi  lind  m
 diqq tl  baxan
mdullah b yin gözl ri sanki yerind n ç
b ruhuma q
r nüfuz ed
k m ni, m nliyimi t fti
edir kimi g lmi di. Gözl ri o d
 iç  i
yirdi. R fiq Xalid b yin is  n  vücudu, n  dili, heç dinc
durmurdu, davaml  bir stuldan o birin  s çray r v  bütün bu g ncl rin aras nda ba kan kimi dola an
lal Sahir b yin sözünü bitirm
 imkan verm
n hey k sirdi.
1
 Sami Pa azad  Sezai b y, Osmanl -türk yazarlar  aras nda insan alverini  idd tl  t nqid ed n ilk yazard r. Bu
mövzudak
rinin ad  “S rgüz t”dir.

---

137
mdullah b y, yazarl qla b rab r, mü llimliy  d  ba lam  v  s ras  il  Ayasofiya
rü diyy sind , darülmü llimind , B hriyy  m kt bind , n hay t Darülfünunda mü llimlik etmi dir.
Son üç ali m kt bd  estetika t dris etmi  v  Do unun n fis 
rl rini anlatma a, duyurma a
çal
r. Darülfünunda çox ümumi bir mahiyy td  olan “Hikm ti-b daye” (Estetika hikm ti)
rsi yerin  islam v  xüsus n türk s naye-n fis  tarixini oxutmu dur.
“Türk oca ”na girib ba kanl
na seçildiyi zaman darülmü llimind  mü llim idi. Ocaqdak
xidm tini  trafl ca yazma  g
k il  burax q. Bu xidm tl r n tic
rin  bax laraq q saca bel
ifad  v  t sbit oluna bil r: H mdullah b y, “Türk oca ”na ba kan oldu u zaman Divan Yolunda
bir evin üst m rt
sind  iki-üç otaqdan ibar t t k bir m
lli ocaq var idi; bu oca n üzvl ri
hay t 826-ya çat rd , illik büdc si t qrib n bir neç  yüz lir
n ibar t idi. Bu gün ocaq m rk zi
olmaq üzr  Ankarada bir milyon lir
n art a ba a g lmi  bir bina tikilib bitm k üzr dir. Türkiy
Cümhuriyy ti daxilind  250-y  q
r ocaq mövcuddur; ocaql lar n miqdar  30 mind n art a
çatm
r. 1921-ci ild  M rk z büdc si 754121 lir  bütün ocaqlar n büdc si is  bir milyon üç yüz
mind n art q lir  olaraq t sbit edilmi dir. Bu böyük f rqin, y ni oca n 10-15 ild  bu q
r
geni
nm  v  böyüm sinin  n ön mli s
bl rind n biri, m n heç  übh  etmir m ki, H mdullah
Sübhi b yin i  ba nda olmas
r.
“Türk oca ”, imperatorluq dövründ  siyas tl  m
ul olmad ; qurulu undak  ideyalar na
sadiq qald .  mperatorluq parçalan b da ld
 zamanlar is , türk milliyy t fikri hadis
rin t siri il
siyasi bir fikir olmu dur. Oca n f aliyy ti özlüyünd n siyasi bir f aliyy
 çevrilmi di.
Osmanl  imperratorlu unda art q partiyalar deyil, mill tl r bir siyasi t kilat hal  al rd .
Anadoluda Mustafa Kamal Pa an n ba kanl
nda ba layan türk milli h
kat  milli bir türk dövl ti
meydana g tirm yi m qs d seçmi di. “Türk ocaqlar ” olduqca t bii v  m ntiqi olaraq, bu h
kata
qat ld lar.  stanbulda keçiril n milli mitinql
 öncül oldular. Bat  Anadoludak  müdafi  t kilatlar
il
laq
r qurdular v  milli h
kat n ba  Mustafa Kamal Pa aya ba
q v  ita tl rini bildirdil r.
mperatorlu un son M clisi-m busan  seçil rk n, oca n nüfuzlu adamlar  “Milli türk firq si” adl
bir firq  ad  il  seçim  qat laraq bir neç  m bus seçdirdil r ki, bunlardan biri iki seçim bölg sind n,
ni Antalya v  Saruxandan seçil n H mdullah Sübhi b ydir.
1
Oca n f aliyy tl rini diqq tl  t qib ed n ingilis i al qüvv tl ri 1920-ci ild , “Türk
oca ”n  iki d
 basaraq  ya v  nüsx
rind n bir qisminin ziyan na s
b oldu u kimi,
aliyy tind  d  görünürdü ki, bir mane  yaratm
.
9 mart 1920-ci ild  Bayazidd ki ocaq m rk zi i
al olunmu du. Sonra Ocaq m rk zi olaraq
“Milli T lim v  T rbiy  C miyy ti” binas  tutulmu du. Bu bina da ingilisl r t
find n i al edildi.
Bundan  sonra  M rk z  hey ti  ba kan   H mdullah  Sübhi  b y  öz  imzas   il   Mustafa  Kamal  Pa a
1
 Dig ri Kütahyadan seçil n  hm d F rid b ydir ki, o da Böyük Mill t M clisin  qat laraq Böyük Mill t M clisi
Hökum tinin Maliyy  v  Daxili 
r Naziri olmu , sonra Paris v  daha sonra London elçilikl rin  t yin olunmu dur.

---

138
zr tl rin  i al qüvv tl rinin milli mü ssis
r  leyhin  yön ltdikl ri bu z rb
rd n  ikay t v
ocaql lara nec  bir h
t tövsiyy  ed
kl rini soru du. Al nan cavabda elçilikl r n zdind
etirazlar edilm si v  laz m olduqda mitinql r ed
k üzüntümüzün göst rilm si tövsiyy  edildi.
1
Ankarada Türkiy  Böyük Mill t M clisi toplan rk n H mdullah Sübhi b y, Antalya mill t
kili kimi Ankaraya getdi v  M clis  qat ld .
 Müv qq ti hökum tin ilk t hsil naziri t yin olundu.
mdullah b y, bu  kild  siyas
, ancaq milli siyas
 girmi  olurdu.  kinci v  üçüncü Böyük
Mill t M clisl rin
stanbul mill t v kili kimi g ldi. Türkiy  Böyük Mill t M clisi hökum tind
hsil naziri oldu. Xarici i
r v  t hsil komisyonlar
n bir neç  d
 r hb ri oldu.
Bu siyasi v zif
ri yerin  yetirm kl  b rab r,
mdullah Sübhi b y “Türk oca ”ndak
aliyy tini  sla m hdudla
rmam , m rk z hey ti r hb rliyin  ilk seçildiyi günd n bu gün  q
r
qibsiz qorumu  v  bu  kild  Oca n inki af na  n ön mli amil olmu dur.
Osmanl  s lt
tinin keçirdiyi son böhran dövründ , M rutiyy td n b ri qurulmu
türkçülük mü ssis
rind n  n uzun ömürlüsü “Türk oca ” oldu. “Türk d rn yi”, önc  d  qeyd
edildiyi kimi, iki-üç il  q
r davam edib da lm
. “Türk yurdu” 1917-ci ild n sonra “Türk
oca ” il  büsbütün qaynay b-qar
; “Türk yurdu” müdiri Akçurao lu Yusuf “Q
l Ay”
msilçisi olaraq Rusiyada olan Osmanl
sirl rinin Osmanl lara  sir dü n ruslarla d yi dirilm sin
mur edilib  sveç, Danimarka v  Rusiyaya gönd rildiyi zaman “Türk yurdu”nun idar  v
yay
 “Türk oca ” M rk z Hey tin  tap rm
. Sonra “Türk oca ” da mütarik  dövründ
al qüvv tl rinin, xüsus n ingilisl rin bir neç  d
 hücumuna m ruz qald . Oca n m rk zi,
iqam tgahdan m hrum edildi: nüsx
ri v  s
dl ri, kitabxana v  komplektl ri da
ld .  ükürl r
olsun ki, Oca n bu d
rli x zin
rind n böyük qismi Ocaql lar n evl rind  saxlanaraq qurtar la
bildi. Bütün bu t qib v  t zyiql
 baxmayaraq, “Türk oca ” özünü qoruya bildi v  da lmad .
Oca n tarixind  araverm
r yoxdur.
“Türk oca ” bu davaml  h yat
n çox r hb ri H mdullah Sübhi b
 borcludur. H yat
 g
yini Oca a ba lam  olan H mdullah b y, enerjisi, fikir t qibi, ruh a inal
 v  b nz ri
olmayan strategiyas  say sind , “Türk oca ”n  Türk Milli dövl tinin qurulmas na q
r qoruyub
saxlaya bildi.
Ankarada, milli türk dövl ti “Türkiy  Böyük Mill t M clisi Hökum ti” ad  il  quruldu u
zaman, “Türk oca ”n n m rk zi d  Ankarada yerl di.
 bundan sonra “Türk oca ”n n maddi
inki af  daha sür tli add mlarla ir lil di. Çünki yeni Türkiy  dövl ti türk milliyy ti  saslar na
verdiyi d
ri daim ifad  etmi dir. Türkiy  dövl tinin qurulu unda Qazid n sonra  n ön mli i
ri
gör n  sm t Pa a, 17 iyul 1333-cü ild (1917) Üçüncü Kolordu Komandan sm t  nal b y ünvan  il
 2320-ci nömr  il  “Türk oca ”na daxil olmu  bir Ocaql  yolda
r. N hay t, Oca  t msil ed n
1
 H mdullah Sübhi b yin xüsusi bir m ktubundan.

---

139
xs, H mdullah Sübhi b y d  milli türk dövl tinin r hb rl rind n, “Türkiy  Böyük Mill t M clisi
Hökum ti”nin v kill rind n olmu dur.

---

140
Türkiy  Cümhuriyy ti
Türkiy  Cümhuriyy tinin, ba da “Türkiy  Böyük Mill t M clisi Hökum ti” ad  il , sonra
gerç k ad  il  qurulmas , türk milliyy tçiliyi bax
ndan türkçülük ideal
n gerç kl
si
dem kdir. Bir çox türkçül rin b lk  h yatlar nda gerç kl
yin  ümid ed  bilm diyi ideal, bir
türk dahisinin qüdr ti il  gerç k olmu du; milli türk dövl ti qurulmu du.
Türk milliyy tçil ri, dilin türkc
sini, hüququn türk hüququ olmas
 v  buna gör
qad
n  ski türk qanunlar na uy un bir hürriyy t qazanmas
, inc
tin türkc
sini, y ni
eirin, musiqinin, r ssaml
n... v.b. milli v
sli olmas
, q sacas , türk kültürünün yad t sirl rd n
qurtar b öz  silliyini  ld  ed
k inki af
 dil yir v  buna  ll rind n g ldiyi q
r çal
rd lar.
Ancaq bütün bu kültür l hürriyy t v  müst qilliyin siyasi sah
 tam hürriyy t
qazan lmad qca  ld  edil  bilm
yi M rutiyy t t crüb si il  anla lm
. Osmanl  dövl tinin
siyas ti, çoxlu s
bl rd n s rb st ola bilm diyi kimi, türkün kültürü d , Göyalp Ziya b yin dediyi
kimi, bir çox kapitülasyonla ba
 idi. Bu kapitülasyonlar n b zil rini Do u, b zil rini Güney,
zil rini d  Bat  türkün boynuna salm
. Türk, bütün bu a r-a r halqalar  at b, ist diyi kimi
yürüy  bilm k üçün, h yat qüdr tini göst
n bir iqtidar v  hakimiyy t feilini tapmaq, bunu
bacarmaq m cburiyy tind  idi. Türk mill ti, ba lar na keç n e siz Mustafa Kamal n r hb rliyi v
idar si say sind , bu iqtidar v  hakimiyy t feilini, Osmanl  imperatorlu una qalib g lmi  xarici
dü
nl rin irad sin  boyun  ym
k v  xarici v  daxili dü
nl ri m ml
td n qovmaq v
xartmaqla,   sg ri  v   siyasi  sah
  göst rdi;  v   bununla  siyasi  c
td n  tam  hürriyy t  v
ba ms zl q qazand . Art q kültür l hücumlar  da yava -yava  söküb atmaq yolu aç lm
. Türk
mill ti, açd
 bu yolda enerji v  u urla davaml  ir lil di; kültür l hürriyy t v  ba ms zl
hdudla
ran mane
ri ara verm
n qald rd  v  bu gün d  qald rmaqda davam edir. Son qalxan
kültür l kapitülasyon, türk dilin  uy un olmayan h rfl r sistemi v  imla t rzidir.
Türk milliyy tçiliyinin nec  ba lad
 v  nec  yay ld
,  limizd n g ldiyi q
r
obyektivlikl  göst rm
 çal
z bu m qal
n anla lm
r ki, ya amaqda oldu umuz
zamandan b zil ri yetmi -s ks n il, b zil ri  lli-altm  il önc  g ldikl ri halda, türklüyün haraya
do ru getdiyini v  getm si vacib oldu unu gör n v  ona gör  çal an uzaqgör n, do ru dü ünc li
türkl r vard r. Görü
rinin v  dü ünc
rinin do rulu u sübut olunan bugünkü günd , o  xsl r
ehtiramla an lma a layiqdir.
Türkçülük fikri, yar m yüzil önc  n hay t, bir neç
xsiyy tin beyin v  q lbl rind
dü ünc
r, duy ular v  amallar oyand ran, ara-s ra dil v  q
ml rind n ayd n olmayan v
tiyy tsiz  kild  ç xan bir n
riyy
n ibar t idi. Bu n
riyy , o zamanlar mühit  o q
r yad
idi ki, t
fdarlar  onu çox aç q söyl yib yazmaqdan ç kinirdil r. Halbuki türkçülük fikri bugün

---

141
gerç klik sah sin  ç xm
r, hadis
r hal nda özünü göst rir. Bel  böyük fikirl ri
gerç kl dir nl
 b
riyy t dahi v  q hr man deyir. Türk al mind  türk ideal
 gerç kl dir n
dahi v  q hr man, Türkiy  dövl tinin banisi v  Türkiy  Cümhuriyy tinin ilk cümhurba qan  Qazi
Mustafa Kamal h zr tl ridir.
lamiçe
, 6 sentyabr 1928
Akçurao lu Yusuf

---

142
ND
R
Elmi redaktordan (Dr. Fethi Gedikli)
Akçurao lu Yusuf kimdir?! (Dr. Ayb niz K ng rli)
ÜÇ T RZ -S YAS T
TÜRKÇÜLÜYÜN TAR
Teorid  v  Bat  türkl rind  türkçülük
Bir m
Türkün t rifi
Milliyy t fikri
Mill tin t rifi
Milliyy t fikrinin türkl r aras nda yay lmas
Milliyy t fikrinin ortaya ç xma formas
Bat  türkl rinin Avropa il  ili kil ri
nzimat v  Yeni Osmanl lar
nzimatç larla Yeni Osmanl larda milliyy t qavram
nzimat 
biyyat nda türkçülük izl ri:  inasi v  Ziya Pa a
Dild  bütün türkçülüyün ilk izl ri:  hm d Vefiq Pa a
Filoloji v  tarixd  türkçülük: Mustafa C lal ddin Pa a
lk türkçül rin ümumi xüsusiyy tl ri
Türkçülüy
rq ünaslar n t siri
Türkçülük fikri v
ngilis-rus ili kil ri
Macar stanl  Vamberi
Az ri türkl rind  türkçülük
Axundzad  Mirz  F
li
Bat  türkl rind  türkçülüyün ikinci dövrü
Süleyman Pa a
Buxaral
eyx Süleyman 
ndi

---

143
hm d Cevd t Pa a
Osmanl  milliyy ti, islam birliyi v  türkçülük
eyx C mal ddin  fqani
Qafqaz, Kr m v  Kazan türkl rind  milliyy t fikri
Rusiyada ilk türkçü q zet
n b y Z rdabinin “ kinçi”si
Ünsizad
r m tbuat
smay l b y Qasp ral : “T rcüman”
Kazan türkl rind  ilk milliyy tçilik s si: 
hab ddin M rcani
Türklük  öb
ri aras nda ili kil r
Türkçülüyün üçüncü f al dövrü
ms ddin Sami b y
cib Asim b y
d Ç
bi
qdam”ç  Cevd t b y
bdülh mid dövrünün türkçülüy  münasib ti
mrüllah 
ndi
Bursal  Tahir b y
Raif Fuad b y
cib b y
Yunan h rbi:  eir v
biyyatda türkçülük
Müftüo lu  hm d Hikm t b y
Milli  air Emin b y
Siyasi türkçül r
Tunal  Hilmi
Akçurao lu Yusuf
Hüseynzad
li b y
ao lu  hm d b y
Türkçülükd  t kilatlanma dövrü
“Türk d rn yi”

---

144
“Türk yurdu”
“Türk oca ”
“G nc Q
ml r”
mdullah Sübhi b y
Göyalp Ziya b y
Türkiy  Cumhuriyy ti