Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

55
sas ,  smay l b y Qasp ral
 m n “Bütün Türkçülük” ax
n m rk zi simas  sayman n do ru
oldu una inan ram.
1
1
smay l b y Qasp ral . 1914-cü il, sentyabr n 11-i günü, sabah saat yeddid  Baxçasarayda “T rcüman” m tb sin
biti ik evind  63 ya  yar
nda ik n a ciy r v
mind n öldü.

---

56
KAZAN TÜRKL
ND
LK M LL YY TÇ
K S
: 
HAB DD N M RCAN
Kr ml
smay l b yin bütün türk al mind  t sirli olmas ndan dolay , Kr m türkl ri kimi Quzey v
Do u türkl ri d  onu özl rind n say rlar.  smay l b yin Az rbaycan türklüyü il  d  ilgisi böyükdür.
stanbul türkl ri, 1904-cü il tarixl rind  “T rcüman” q zetini ad
n  ld n-
 keç
k oxuyurdular.
bdülh mid hökum ti “T rcüman” q zetinin s rb stc  Osmanl  ölk si s rh dl rind n keçm sin
ks
n izin verm mi dir. Bununla b rab r,
“Molla Abbas Frans vinin Fir ngistan
yah tnam si”ni ki sonra “Darür-rah t müs lmanlar ” ad  il  n r olunmu dur, h
 Qoca Mustafa
sg ri Rü diyy sind  ik n (1888) oxudu umu xat rlay ram. Q sas , “T rcüman” q zeti v  bel
dem k mümküns , “T rcüman” 
biyyat , son zamanlarda türk dünyas na  n çox yay lan n rdir.
Bu q
r ki, ba da “T rcüman” fikirl rin
n çox ilgi göst
nl r xüsus n Quzey v  Do u türkl ri
olmu dur.
Bir müdd td n b ri davam ed n dini islahat c
yan  il  rus kültürünün b lk  d
“T rcüman” fikirl rinin t siri alt nda 1885-ci ill
 do ru Kazan türklüyünün m rk zi olan Kazan
rind  milliyy t fikrinin tarix v  etnoqrafiya sah sind  göründüyün
ahid oluruq. O zamana
r özl rini s rf müs lman sayan v
üursuz bir  kild  dill rin  “türk dili” dey n kazanl lar
içind  yenilikçi elm adamlar ndan 
hab ddin M rcani, tarixi 
rl rind n birisini, “Kitabu-
Müst fadil- xbar fi Ahval-i Kazan” adl  Kazan tarixini Kazan türkc si il  yaz r v  o 
rind  ilk
  kazanl   müs lmanlara  dind n  ba qa  bir  d   milliyy tin  varl
  ac   bir  dill ,  s rt  v   aç q
ifad
rl  xat rlad r v  elan edir.  “Mustafadül- xbar” n bu bar
ki m hur cüml
ri bunlard r:
“B zil ri tatar olma
skiklik say b o ismd n nifr t edib “biz tatar deyil, müs lman q!” dey  qov a
 mücadil  edirl r... Ey miskin! Dey k ki, s nin müs lmandan ba qa bir ad
 dinin v  mill tin
dü
nl ri bilm
ydi,  lb tt , s ni “müs lman” dey  ay rd ed rdi. Tatar olmasan, 
b v  tacik v
no ay deyil, hatay v  rus v  frans z, prussiyal  v  alman daha deyil, indi kim olursan?”
1
hab ddin h zr tin mill tin  bu hidd tli xitab , kazanl lar n öz tarixl rin , öz soy v
kökl rin  d
r v  ön m verm dikl rini t nqid etm k üçündür: “...Tarix elminin böyüklüyü v
insanlar n ya ay
na ilgil rinin azl
ndan qism tsiz v  verimsiz olub, heç bir zaman olaylar n ba
verm sini, mac ralar
 b yan v  z bt edilm
k cahan aliml ri, hökmdarlar v  böyük hakiml r
kimi babalar
z, atalar
z v  xalq
z t
find n bilinm
k büsbütün bilinm zlik örtüyü
alt nda qalm , h tta qövmümüzün  ks riyy ti, 
ld n b ri bu yolda Rusiya hökum tinin idar si
alt nda ya ay q -z nnind dir v  Bolqar v  Kazan  hval ndan “
hri-Bolqar övliyalar ” v  ya
zizl r q bri” v  “Xan m scidi” v  bir  eyi köhn likd  mübali
 m qam nda “Hao Xan
zaman ndak  i ” dem kd n ba qa heç bir  ey bilmirl r v  bu sözün anlam
 bel  sa lam t
vvür
1
hab ddin  bni B ha ddin M rcani,
l qismül  vv l, min kitabi “Mustafadil  xbar fi  hvali Kazan v  Bulqar”, Kazan
Dövl t M tb si, 1885, s. 6

---

57
 d rk ed  bilmirl r. Öz q bil
rind n n  q
r  öhr tli hökmdarlar n g lib keçdiyi haqq nda
bilgil ri yox
1
”
st r yuxar dak  xitab, ist rs  d  bu mü ahid  yazar n milli  üur sahibi oldu unu aç q
göst rm kd dir. Tuna bolqarlar
n ilk milliyy tçi tarixçil rind n Paisi d  1762-ci ild  yazd
“Slav bolqar tarixi” adl
rind  bolqarlar  k ndi milliyy tl rinin ad
 t
ffüz etm kd n
kindikl ri üçün çox ac  sözl rl  q nay r v  onlara “Ey a ls zlar! N  üçün öz milliyy tinizd n
kinir, n  üçün bolqar dey  adland
lman zdan utan r v  rumlar n hiyl
r siyas tl rin  tabe
olursunuz?” -dey  xitab edirdi.
2
hvali-Kazan” v  “Bolqar tarixi” yazar  il  “Slavyan v  bolqar tarixi” yazar
n yüz il
yax n bir müdd td n sonra, ancaq eyni sözl rl  xitab ed
k mill tl rin  milli  üur v  duy u
lama a çal malar  yaln z t sadüfdürmü? Yoxsa, 
hab h zr t, rusca vasit si il  Paisinin 
rini
oxumu durmu? Bu m
ni 
hab h zr tin h yat  v
rl ri üz rind  d rin ara
rmalar aparan
kazanl  g nc aliml r h ll etsinl r.
hab h zr tin tarixi v  mü yy n d
 q
r siyasi milliyy tçiliyi, bütün türklük fikrin
r yüks lm mi dir: h zr tin Quzey türkl rind n kazanl lar  çox aç q v  q ti olaraq “tatar” dey
adland rmas  bunun aç q bir  lam ti say la bil r.
3
hab h zr tin milliyy tçilik bax
ndan türk dil v
biyyat  il  ciddi olaraq m
ul
oldu u da iddia edil  bilm z. Baxmayaraq ki, h zr tin  xsi söhb tl rind  “söz aras na rusca
qar
rmaqdan ç kinm k, mümkün oldu u q
r ana dilini qoruma a çal maq” tövsiyy
rini ir li
sürdüyünü, 
hri 
f 
ndi n ql edir,
4
 v  bu deyil nl rin do rulu una  übh
nm li heç bir
b yoxdur. Quzey aliml ri v  müt
kkirl ri, xalq n rus assimilyasiyas ndan qorunmas  üçün
daima bu görü ü müdafi  etmi
r. Ancaq ruscaya qar  müst qilliyini qorumaq ist diyi Quzey
türkc sinin Do u dill rin , 
bc  v
mc
 qar  müst qilliyini müdafi  etm k meyli
rcaninin yaz lar ndan ç xar la bilm z. “Türkc ” dey  yazd
rl ri, m
n, indi gözümün
qaba nda olan “Must fadül  xbar”
b v
m k lm
ri il  ba dan-ba a doludur. 
hab ddin
rcaninin üslubu, b lk  Buxarada çox qalm  olmas ndand r; C atay l hc sini and r. Türkc
etinas zl
 zaman nda b zi t nqidçil rin, xüsus n Quzey türkc sini elm v
biyyat dilin
çevirm
 çox çal an Q yyum Nasirinin haql  t nqidin  m ruz qalm
r.
Bununla b rab r, o zamana q
r bütün islam al mind  qüvv tli bir 
 olan elmi v  ciddi
rl ri 
bc  yazmaq qaydas
 q raraq “Mustafadül- xbar”  türkc  yazm  olmas  v  dostlar ndan
1
 Eyni yerd .
2
 “Bul ar standa turanç q fikri” (Bul ar standan m ktub) “Türk yurdu”, il XV, say  16, s. 450.
3
hab ddin M rcaninin 
rl rini  xs n inc
dim. Bu hökml rim, r vay t hal ndak  m lumatlara v  h zr tin
anadan olmas
n 100-cü ildönümü münasib ti il  Kazanda haz rlanm  v  n r olunmu  “M rcani” adl  kitab n
içind kil
 gör dir. Bir yaz  hey ti t
find n haz rlanan v  Saleh Abdullin t
find n yay nlanan “M rcani”, 1333-d
(1917) Kazanda Maarif M tb sind  bas lm , 639 s hif lik ciddi v  d
rli bir 
rdir.
4
hab ddin M rcani, s. 126-127.

---