Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

47
çoxalm
r; son nüsx
rin  do ru siyasi m qal
rind  türk milliyy tçiliyi, mü yy n d
r sezilir: m
n, XIV nömr sind  türk dill rinin birl dirilm sini n
rd  tutan bir m qal
r olunmu dur (26 sentyabr, 1876); öz dilimizd  “elm v
biyyat meydana g tirilm si” ist yi
il  yaz lm  dig r bir m qal  d  eyni nüsx
 mövcuddur. Bir neç  nüsx  sonra t krar n dil
sind n b hs edil
k elmin m kt bl rd , h tta gimnaziyalarda (y ni rus hökum tinin
Az rbaycandak  gimnaziyalar nda) ana dili il  (türkc  il ) t lim edilm si z rur tind n b hs
edilm kd dir.
Türk-Rus sava  ba lad qdan sonra “ kinçi”nin sava  x
rl rini düz nli olaraq ver
bilm diyi göz  çarp r. Bu x
rl r b zi nüsx
rd  çox is  d , b zi nüsx
rd  yox deyil
k q
r
azd r. Bu s
bl  H
n b y, çox qapal  bir  kild  q zetinin hürriyy tsizliyind n  ikay t edir.
Sava  x
rl ri aras nda Osmanl  türkl rin  t
fdarl
 özünd  ehtiva ed n nöqt
r d  yox
deyildir.
kinçi”, ilk nüsx
rind n etibar n, oxucu azl
ndan  ikay tçidir. Qövmünün oxuma a
ssizliyin  gör , çox üzgün olan H
n b yin q lbind n, n hay t bel  bir  ikay t d  ç
r: “Ey
qarda lar, sizin can ç ki
nizd  birc  q zetiniz ki, “ kinçi”dir, o da ölsün!...” Gerç kd n, q zetin
ilk ilind  600 mü
risi varm ; get-ged  283 olmu , n hay t, sava  zaman nda 200-  enmi dir,
zetin bu  rtl r alt nda ya aya bilm
yi t bii idi.
1
Ünsizad
r m tbuat
kinçi” qapand
 zamanlarda (1877), Qafqasiyan n m rk z idar si olan (Tiflis) 
rind
Ünsizad  S id v  C lal qarda lar  t
find n bir m tb  qurularaq “Ziyayi-Qafqaziyy ” adl  h ft lik
bir q zet n rin  ba lanm
r. Ünsizad  S id 
ndi, o zamanlar  irvanda  amax
rinin qaz
(hakim) idi; Ünsizad  C lal b y Do u elml ri il  b rab r rus 
r m kt bl rind n birisind  rusca
oxumu  bir g ncdi.
2
 “Ziyayi-Qafqaziyy ” 12 il yay nlanm  v  yay ma ba lad
ndan 10 il q
r
sonra sahibl ri ona “K kül” adl  h ft lik bir d rgi  lav  etmi dil r. “Ziyayi-Qafqaziyy ”nin iki
nüsx si kitabxanamda var; “K kül”ü tapmaq v  görm k n sib olmad .  limd ki “Ziya”
nücx
rind n, bu q zetin Qafqazda ya ayan türkl ri dünya durum v  hadis
rind n x
rdar
etm k ist diyi, müs lman v  Osmanl  m ml
tl rin  aid x
rl ri önc lik ver
k yazd
 anla
r;
t dil, 
biyyat, tarix v  siyas t sah
rind  türk milliyy tçiliyi il  ilgil ndiyin  dair bu
1
 “ kinçi”y  dair m lumat
smay l b y Qasp ral nin  xsi kitabxanas nda mövcud olan “ kinçi” kolleksiyonundan
ald m (A. Y.).
2
 S id 
ndi v  C lal b y, daha sonra Qafqasiyadan Osmanl  ölk sin  s
nm
lar. Aliml rd n Hac  S id 
ndi
clisi-K biri-Maarif v  M clise-T dqiqata üzv t yin edilmi di; 1912-ci ild  öldü. C lal b y M tbuat v  Xariciyy
murluqlar nda i
mi  v  q zetçilik etmi dir; son ill rd  Ankara M tbuat  dar sind , ya
n çox olmas na
baxmayaraq, bir g nc kimi nizam v  n
 il  çal
. Ara-s ra ciddi v  satirik  eirl r d  yazard .

---

48
nüsx
rd  bir i ar  yoxdur. “K kül” h ft
 bir d
, 30-40 s hif lik bir d rgi hal nda be  il q
r
davam etmi dir. Ünsizad  C lal b yin dediyin  gör , “K kül” az ri  iv sini  stanbul türkc sin
yax nla
rmaq m qs di il  n r olunurmu ; bu d rgid  az ri, C atay, no ay v  Osmanl
iv
rind  türkc  m qal
rl , 
bc  v  farsca yaz lar n r olunurmu ; h tta  büzziya Tofiq b y
rhumla O zamanlar  ran n Tiflis ba  konsulu olan Prins  rf üddövl  d  m qal  yaz b “K kül”
gönd rirl rmi . Bu müxt lif müs lman dill rind  yaz lan m qal
ri özünd
hat  ed
yi üçündür
ki, bu d rgiy  sahibl ri “K kül” ad
 vermi dil r. Az ri  iv sini, Bat ,  stanbul türkc sin
yax nla
rmaq qay sini t qib etdiyi üçün, “K kül” v  “Ziya”n n sahib v  yazarlar
n Çar
hökum ti t
find n t qibl
 v  sor u-suala m ruz qalm  olduqlar  da, C lal b yin verdiyi
lumatlar aras ndad r. H tta iki qarda n, S id 
ndi il  C lal b yin Qafqasiyan  t rk etm
cbur olmalar  da, bu hadis nin bir n tic si imi .
na tim  gör , “Ziyayi-Qafqaziyy ” v  “K kül” türk milliyy tçiliyi fikrind n çox, o
zamanlar da xüsusi bir d
ri olan v  ad
n bütün türklük qay sin , bir m rh
 t kil ed n islam
birliyi görü ünü yaym  v  müdafi  etmi  olsalar g
kdir;  xs n C lal b yin xüsusi bir
ktubunda m
 bildirdiyin  gör , “K kül”ün bütün müs lman m ml
tl rind n, Osmanl dan,
randan, Hindistandan, Türküstandan,  imali Qafqasiyadan g
n türkc , 
bc , 
mc  m qal
ri
için  almas  bu q na timin do rulu unu göst rir. M nc , Ünsizad
rin f aliyy tinin türk
milliyy tçiliyi il
sil ilgisi, Qasp ral smailin ilk türkc
rl rini basm  olmas
r. Gerç kd n d ,
smay l b y rusca bir neç  q zet m qal si yaz b n r etdirdikd n v  Kr mda da  basmas  il  türkc
bir-iki yarpaq qaralad qdan sonra, Ünsizad
r m tb sin  üz tutmu dur.
Bu  kild  XIX yüzil sonlar nda bütün türkçülük h
kat
n  n ön mli v  m rk zi simas
olan Qasp ral smay l b yin h yat v  f aliyy tin  g lib çatm  olduq.
SMAYIL B Y QASPR NSK  (QASPIRALI): “T RCÜMAN”
Kr ml
smay l b yin ilk fikri v  yaz  f aliyy tind n etibar n, görü  dair sinin Kr mla
hdudla mad
 d rhal göz  çarp r: rusca yaz b Kr
n m rk zi idar si Akm scid (Simferopol)
rind  ç xan “Tavrida” q zetind  hiss -hiss  n r etdirdiyi m qal
rinin ham
na “Russkoe
musulmanstvo” (“Rusiya müs lmanl
”) ad
 vermi dir. 1881-ci ild  yay nlanan bu m qal
rin
mövzusunu yaln z Kr mda ya ayan müs lmanlar deyil, bütün Rusiyada ya ayan mü lmanlar t kil
edir. Eyni ild , yen  Akm scidd  da  basmas  il  bas lan türkc  “Tonquc”(ilk çocuq) q zetind  ist r
dil, ist r mövzu etibar  il  yaln z Rusiyada ya ayan müs lmanlar  deyil, bir az qapal  bir  kild
bütün dünyada türkc  dan an müs lmanlar , y ni bütün türkl ri göz önünd  canland r v
bismillahla b rab r, bu q zet d  türk-tatarlar n dild  birliyi m
sini ortaya at r, gerç kd n h r

---