Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

44
dem
 m nc  g
k yoxdur. Bat lar n “Un grande Europeen” dedikl ri kimi, biz d
eyx
mal ddin  “böyük bir müs lman”, v  ya “Böyük bir do ulu” deyib keç  bil rik.
Bu böyük do ulunun f aliyy t qay si, h tta h yat qay si, Do u islamiyy tinin geril
 v  çökü
bl ri il  bu çökü ün önünü ala bil
k çar
ri aramaq, tapmaq v  t tbiq etm
 çal maqd .
Ara
rmalar  aras nda müs lmanlar n irqi m
 v  irqi birliy  ön m verm mi  olmalar
n,
geril
 v  çökm
rinin s
bl rind n oldu una q na t g tirmi dir; v  bundan dolay  müs lman
qövml rin , irq , milliyy
, öz ifad si il  “cinsiyy
” ön m verm
rini tövsiyy  etmi dir. Dem k
olar ki,  eyx C mal ddin  fqani, islam al minin ya aya bilm sini, inki af
, müs lman
qövml rinin  üurlu milliyy tçi olmalar na v  milliyy tl ri (cinsiyy tl ri) daxilind  ir lil yib inki af
etm
rin  ba
 görürdü.  eyxin bu görü ünü isbat ed n iki  ahid  sahibik: birincisi “M qalati-
maliyy ” ad  il  farsca olaraq Hindistanda yay nlanan toplanm  m qal
rind n “V hd ti-
Cinsiy  f ls
si” v  “ ttihadi-lisan n Mahiyy ti-h qiqiyy si” adl  m qal sidir, ikincisi milli türk
airi M mm d  min b
 tövsiyy
ridir.
Türkc  t rcüm si “Türk yurdu”nda yay nlam  olan “V hd ti-cinsiy  f ls
si”nin tezi
budur: “Cinsiyy t (y ni milliyy t) xaricind  xo
xtlik yoxdur. Dilsiz cinsiyy t olmaz, bütün
rin v  sinifl rin ifad  v  istifad sini t min etm yinc  bir dil meydana g lmi  olmaz.”
1
eyxin dü ündüyün  gör : “ nsanlar aras nda qapsam  geni  olub bir çox f rdi bir-birin  ba
 ed n
iki ba  vard r: biri dil birliyi -dig r bir ifad  il  cins birliyi, ikincisi din. Dil birliyinin, y ni cins
birliyinin (y ni irqin, milliyy tin) dünyada qal
 v  s bat , heç  übh  yoxdur ki, dind n daha
davaml
r. Çünki az bir zamanda d yi
z. Halbuki ikincisi bel  deyildir: t k bir dild  dan an irqi
görürük ki, min illik bir zaman içind , dil birliyind n ibar t olan cinsiyy td  bir pozulma olmad
halda, iki-üç d
 din d yi dirir.” Bu ümumi ifad
n  eyx C mal ddinin din birliyind n çox cins
birliyin  v  dolay
 il  “ittihadi-islam”dan çox h r hank  cinsi, y ni irqi bir birliy , m
n, “bütün
türklük”  d
r verdiyini anlam  oluruq.
Diqq
 d
rdir ki,  eyx C mal ddin  fqani, cinsiyy ti, y ni irqi alman filoloqlar  kimi dil
birliyi il  t rif edir. Bu yönd n dil , dil z nginliyi v  t mizliyin , y ni terminl rinin tamam
olmas na v  eyni zamanda mill tin çe idli t
ri t
find n anla lacaq  kild  olmas na çox
ön m vermi dir: “Mü yy n bir irq  m nsub olan çe idli t
rin ifad  v  istifad sini t min ed
bilm
n bir dil, o irqin bütünlüyünü qoruya bilm z...”
rqi n tic
ri t qdir ed n aliml rin ilk v zif
ri öz dill rinin geni
ndirilm sind n
ibar tdir... dil m
sind n b hs ed rk n ana dilin  üstünlük verilm sini, yetm zs , “öz dill ri il
x  laq si olan dig r dill rd n d  ehtiyac v  m cburiyy t olduqca k lm
r al nmas
 v  art q
1
 “V hd ti-cinsiyy  f ls
si”, “Türk yurdu”, c. III, s. 45. M qal nin çevir ni R sulzad  M
mm d  min b ydir.
qal nin tezi dediyimiz  sil iddialar farsca m tnin ba nda 
bc  yaz lm  v  türkc
 çevril rk n d  bu öz llik
qorunmu dur.

---

45
ba qa çar  qalmad
 vaxt, yabanç  k lm
rd n g
kli olanlar  alma yoluna gedilm sini” tövsiyy
edir. “F
t mü yy n k lm
ri öz dill rinin kisv sin  sarmaq  rtdir; o q
r ki, yabanç  olduqlar
anla lmas n...”
Görünür ki, türkçülüyün son dövründ  türkc nin islah  m qs di il  ortaya at lan b lli-ba
fikirl rin çoxunu, qüvv tli bir sezgi il  yaz lan bu m qal  q saca  hat  etm kd dir. N hay t,  eyx
mal ddin  fqani, “dünyada s ad t dey  q bul olunan bütün xüsuslarda ba ar  olman n”
“v hd ti-cinsiy ”nin, y ni milliyy tin inki af  v  yetkinl
si il  mümkün oldu u inanc ndad r.
hlil etm kd  oldu umuz bu ön mli m qal nin ilk qismi bel  ümumi mahiyy td , qiym tli
görü
rd n meydana g lir; ikinci qismi do rudan-do ruya hindlil
 xitabd r.  eyx C mal ddin
fqani, m qal sind  müc rr d v  ümumi bir giri
n sonra, konkret v  real t nqidl
, öyüdl
keçmi dir. Hindlil
 öyüdl ri aras nda israrla üz rind  durdu u nöqt  “v
ni-dil” dediyi Urdu
dilinin geni
ndirilm si v  inki af
n mütl q  rt oldu udur. Çox qüvv tli bir sezgi il  yaz lan bu
qal nin son sözl ri h mi ki kimi pey
mb ran dir: “B zi dar görü lül rin bu b yanat ma
heyr tl  baxacaqlar
 yax  bilir m; ancaq zaman bu sözl ri aç qlay b m naland nca, a ll
adamlar bu sözl rin n  q
r do ru oldu unu,  lb tt , t sdiql
kdir.”
fqanl
eyxin  air M mm d  min b
 söyl dikl ri d  m qal sind  yazd
sas
fikirl rinin t bii n tic
ridir. Milli  airimiz h
 g nc ik n C mal ddinin Ni anta ndak
iqam tgah na gedirdi.  eyx,  air  indi t hlil etdiyimiz m qal sinin do rultusunda bir xeyli öyüd v
tövsiyy
r etmi dir. Bu öyüd v  tövsiyy
ri milli  airimizd n b hs ed rk n bir az geni
k  rz
ed
yik.

---

46
QAFQAZ, KRIM V  KAZAN TÜRKL
ND  M LL YY T F KR
Türk milliyy ti fikrinin Bat  (Osmanl ) türkl ri aras nda ikinci d
 ön m qazand
 dövr il  o dövrü
qib ed n ill rd , y ni 1876-1883-cü ill rd  bu fikrin, Qafqaz, Kr m v  Kazan türkl ri içind
ortaya ç xd
na  ahid oluruq. Qafqaz, Kr m v  Kazanda milliyy t fikri, öz çevr
l  rtl rinin, y ni
olduqlar  mühitd ki siyasi, sosial v  iqtisadi  raitl rin v  eyni zamanda  stanbul v  Rusiyadak
fikri faktorlar n t siri alt nda do ulmu dur.  stanbuldan g lm  fikri amill rin, ruslardan g
n fikri
amill rd n önd  g ldiyini sananlardanam; Rusiyada ya ayan türkl r aras nda milliyy t fikrinin ilk
önc  Osmanl ya yax nl
,  stanbulla ili kil ri daha çox olan Qafqaz v  Kr mda özünü göst rm si
 bunu göst rir. Qafqaz v  Kr mdan milliyy t, y ni türklük fikri, ba lan cda  stanbulda oldu u
kimi, dig r fikirl rl  islamç q v  yenilik fikirl ri il  qar
q olaraq meydana ç
r. Az rbaycanl
Axundzad  F
linin XIX yüzilin ortalar na do ru özünü göst
n fikri v
bi f aliyy tind n
yuxar da b hs etmi dik. Mirz  F
li aç qdan-aç a türk milliyy tçiliyi fikrini yaym  deyildir,
ancaq komediyalar  il , h rfl rin islah  d rdi il  bu qay
 do ru yürümü dür.
Rusiyada ilk türkc  q zet: H
n B y Z rdabinin “ kinçi”si
Axundzad nin ölümünd n üç il önc , y ni 1875-ci ild  yen  az rbaycanl  bir  xs, M likzad
n b y Z rdabi bütün Rusiyada ilk türkc  q zet olan h ft lik “ kinçi” q zetini Bak da n r
etm
 ba lam
r. H
n b y m ml
tind  ana dili il  bir az 
bc  v
mc  oxuduqdan sonra,
Tiflis gimnaziyas
 v  Moskva Universtiteti t biiyyat fakult sini bitirmi dir. Q zeti ç xard
zaman Bak  gimnaziyas nda t bi t mü llimi idi. T bi tçiliyind n t sirl
k q zetin  “ kinçi”
ad
 qoymu dur, q zet sind
kinçiliy , ümumiyy tl , maddi v  iqtisadi m
 çox ön m
verirdi; H
n b yin  sl mill t tarlas na  km k ist diyi toxumlar ir lil
 v  yenilik toxumlar
r.
kinçi” 1875-d n 1877-y  q
r davam edir. Türk-Rus h rbi zaman , n ri çar hökum ti
find n yasaqlanmaq sur ti il  dayand
r.
Bu iki-üç illik “ kinçi” kolleksiyonu v
ql ndiyind , H
n b yin iqtisadi, sosial v  siyasi
yata, h r  eyd n önc  Darvinin kainat h yat nda gördüyü “Struggle for Life” (ya amaq u runda
mübariz  -A. K.) düsturuna çox d
r verdiyi v  bu h qiq ti mill tin  yax ca anlatmaq ist diyi
göz  çarp r. Z rdabi, “h yat üçün mübariz ”ni “Zind ganl q c ngi” dey  t rcüm  edir v  bütün
qal
rind  “zind ganl q c ngi” deyimi davaml  t krarlan r.  st r ki, mill ti, yaxud Z rdabinin
deyimi il  “müs lmanlar” bu c ngd  m
lub olaraq m hv v  p ri an olmas nlar!...
kinçi” ümumiyy tl , siyas td n, xüsus n siyasi olaylardan az b hs etmi dir. Buna b lk
zaman n senzura  rtl ri  lveri li deyildir. Bununla b rab r, “ kinçi”d  siyasi m
r getdikc

---