Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

35
 yeti dir n  sg ri litseyl
 d ,  sg ri rü diyy
 d  (orta m kt b) baxard . Süleyman
Pa an n nazirliyi zaman nda,  sg ri m kt bl r nazirliyi, Mülkiyy  m kt bl ri nazirliyi dem k olan
maarif nazirliyi d
sind
miyy
 malikdi.
Süleyman Pa a h rbi m kt bl r üçün bir neç  kitab yazm
r: “M bani-ül 
a”, (iki cild) “K bir
lmihal”, “Sa r  lmihal”, “S rfi-türki” v  ”Tarixi-al m”. “Sa r ilmihal”
 m n h
 rü diyy
ik n d rs kimi oxumu  v
zb rl mi dim. Bu kiçik “ lmihal”
ri t  d rsliyi  -A.  K.)  çox  aç q  v
sad  bir türkc  il  yaz lm
r. Bu kitabçada 
bc , 
mc  k lim  v  ifad
rd n ç kinilmi dir.
n, “Allahü-t ala”n  t rif ed rk n: “birdir, onun heç orta , yard mç
 v  b nz ri yoxdur,
dünyada gördüyümüz v  bildiyimiz  eyl rd n heç bir  ey ona b nz
z... Anadan, babadan,
uldan, q zdan, qar dan, yuxudan, yatmaqdan, yem kd n, içm
n, gülm
n, a lamadan,
sevinm
n, t
ssüfd n uzaqd r...” deyir. “M bani-ül in a”s  il  “S rfi-türki”sini axtar b tapa
bilm dim. “Tarixi-al m”i is  gözümün önünd  durur. Haqq nda dan
z m
 dair  n
ön mli 
ri d  budur. Süleyman Pa a,  bdül zizin son zamanlar nda s
sg r Hüseyn Avni Pa a
find n  sg ri m kt bl
 xas bir ümumi tarix haz rlanmas na m mur edilmi dir. Bu
muriyy tini yerin  yetirm k üçündür ki, ad  keç n “Tarixi-al m”i yazma a ba lam
r. Plan
geni  tutulan bu 
rin “ lk ça ” bölümü tamamlan b t
 paylanm  v  oxudulmu sa da,
“Orta ça ” v  “Yeni ça ” bölümünü yazma a vaxt tapmadan, Süleyman Pa a ölmü dür. “Tarixi-
al m”in “ lk ça ” qismi 1876-c  ild , y ni V Murad zaman nda bas lm  v  yay nlanm
r. “Tarixi-
al m” II  bdülh mid dövründ  yasaq kitablardan say ld
 üçün, mövcud nüsx
ri h rbiyy
kt bi m tb si kitab anbar na at lm  v  uzun müdd t orada yat b qalm
r.
II M rutiyy t dövründ  h rbiyy  m kt bi naziri olan Tofiq Pa a ki, Süleyman Pa a
rhumun sadiq t
rind n v  d rin hörm tkarlar ndan idi v  sonra  sg ri edadil rd  oxunan
“Tarixi-Osmani”sini d  ustad ndan ald
 türkçülük ruhunu büsbütün itirm
k yaza bilmi dir.
“Tarixi-al m”i çürüm
 m hkum olaraq burax ld
 gu
n ç xararaq, y rt b-çürümü  b zi
hif
rini qaydaya salaraq 1911-ci il tarixind  basd rm  v  n r etdirmi dir.
Bu ikinci n r “Tarixe-al m”in ba nda yazar n yararland
 Bat  v  Do u qaynaqlar
göst rilmi dir. Qaynaqlar içind  De Guiqnesin “Hunlar tarixi” v  Raymondun “Tatar tarixi” il
bülqazinin “
reyi-türki”si d  vard r. Süleyman Pa aya q
r De Guines v  Raymonddan
yararlanaraq türkc  yaz lm  bir tarix kitab
n varl
 bilmirik, ancaq Mustafa C lal ddin Pa a
frans zca 
rini yazark n, De Guines  müraci t etmi dir.
Süleyman Pa a “Tarixe-al m”in ön sözünd  kitab
n yaz lma s
bl rini anladark n bel
deyir: “ sg ri m kt bl rd  oxudulmaqda olan dünya tarixi xarici dill rd n eyn n t rcüm  olundu u
üçün islam  qid
rin  v  milli  xlaqa qar  olmas  il  b rab r,  ski ça  qisminin d  ancaq bir neç
qismi çevrilmi  oldu u üçün, indiy  q
r m qs
 nail olunmam
r... V  inan lan xüsuslara v

---

36
islami qaydalara, milli münasib tl
, Do unun ön mli hadis
rin  uy un olmaq üzr ... t rtibin
sar t etdiyim bu kitab...”
1
“Tarixe-al m”in münd ricat  n
rd n keçirilinc , d rhal göz  çarpan nöqt  o gün  q
rki
nin  ksin , türk tarixinin “ lk ça ” qismin  çox s hif  ayr lm  olmas
r: h qiq
n “F sli-
sabi” (yeddinci f sil): “Tavaifi türk” 144 s hif ni i al etm kd dir ki, bütün “ lk ça ” tarixin
ayr lan s hif
rin 5/7-d n daha art qd r. Halbuki “Tarixi-al m”d n sonra bas b Osmanl
kt bl rind  oxudulmu  olan “Dünya tarixi” kitablar nda Avropa m kt bl rind  oxudulan tarix
kitablar  t qlid edil
k türklüyün  ski dövrün  bütün kitab n t xmini 1/20-inin ayr lmas  ad t
olmu dur. Süleyman Pa a bu ön mli 
rind  türklüyün keçmi ind n sevgi v  say  il  b hs ed r;
rd  yad v  dü
n mill tl rin türkl
 yön ltdikl ri gerç klikl ri  übh li,  idd t v  qabal q
iftiralar
n t rcüm  olunmas na g
k görülm mi dir, yazar çox uzaq keçmi
n b ri, bütün
Asiyaya yay b hökm etmi  olan böyük bir türk irqinin varl
, öyünül
k q hr manl qlar
,
türk g ncl rin  öyr tm k v  duyurmaq ist mi dir. “Tarixe-al m”in bu öz llikl rin  gör dir ki,
rhum Mü ir Süleyman Hüsnü Pa aya, 1877-ci il sava nda Osmanl  türk ordusuna bir müdd t
ba  komandanl q etmi  olan bu “ ipka q hr man ”na türkçülük tarixind  ön mli bir yer
ay rmaqday q.
Yazd
 d rs kitablar nda (“ lmihal” v  “Tarixe-al m”) dil v  t hsil sah sind  türkçülük
göst rmi  olan Süleyman Pa an n dig r çal malar nda da türkçülük fikrinin t sirinin görünm si
kdir, ancaq bu gün  limizd  ba qa qaynaq olmad
 üçün, bu bar
 fikir yürütm k
lahiyy tin  sahib deyilik. Göyalp Ziya b y, “Türkçülüyün  saslar ” kitab nda
2
sg ri
rü diyy
rd  oxudulmu  olan “ smayi-Türkiy ” kitab
 Süleyman Pa an n 
ri olaraq qeyd edir,
halbuki  limd  mövcud “ smayi-Türkiy ” üstünd  “R za b yin 
ridir”, dey  n r edilmi dir.
Ziya b y, Süleyman Pa an n üç dild n yaranan bir dil ola bilm
yini anlayaraq, bu q na tini
“T lime-
biyyati Osmaniyy ” ad  il  bir kitab yazan R caizad
kr m b
 yazd
 “Bir
ktub”da aç qca ortaya qoydu undan da b hs edir. Bel  bir m ktub n r olunmu  “T lime-
biyyati-Osmaniy ”y
lav  olunmu  t qdim yaz lar  aras nda mövcud deyildir.
3
1
 “Tarixe-al m”, qisme- vv l: “ lk ça ”, m kt bi-edadiyy , II s
sin  m xsusdur. Yazar  ferik Süleyman Hüsnü,
kt bi-H rbiyy  m tb si,  stanbul Panqalt , bas m tarixi göst rilm mi dir. Ancaq M kt bi-H rbiyy  m tb si ad na
yaz lan “ fad yi-m xsus ”nin tarixi 20 iyul 1327-dir (1911).
2
 Ziya Göyalp, “Türkçülüyün  saslar ”, Ankara, 1339 (1923).
3
 Süleyman Pa an n bel  bir m ktubu olub-olmad
 ortaya qoya bil
k ki il rin ba nda R caizad  m rhumun o lu
rcüm nd  kr m b y bulunmaqdad r.

---