Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

27
rl rind  görülür.
1
inasinin türkçülük fikri, dilin 
biyyat  öb sind  Ziya Pa a, lü
t  öb sind
hm d Vefiq Pa a, filoloji ara
rmalar nda Mustafa C lal ddin Pa a t
find n i
nir.  hm d
Vefiq Pa ada bütün türklük (Panturquisme) meylinin b zi izl ri görülm kd dir; Mustafa C lal ddin
Pa a is  türk filologiyas ndan ba qa, türk (yaln z Osmanl  türkü deyil, bütün türkl r) etimologiya v
tarixi il  d  m
ul olur. Osmanl  ölk sind  ilk d
 Bat  qaynaqlar ndan al naraq türk tarixin , türk
etimologiyas na dair yaz lan 
r, Mustafa C lal ddin Pa an n “ ski v  yeni türkl r” adl  filologiya,
etimologiya, tarix v  siyas td n b hs ed n kitab
r; elmi xüsusiyy tl ri tamam n da mayan bu
r, türk ruhuyla, türk faydalar
 müdafi  etm k amac yla yaz lm  olmaqla b rab r, frans zcad r.
inasinin türkc  k lm  toplama a ba lad
 tarix- bu m
ld  ed  bildiyim yegan
sil
qaynaq olan  büzziya Tofiq b yin dediyin  gör , 1865-ci ill  1870-ci ill r aras
r. Ziya Pa a “ eir
 in a” haqq nda türkçü fikirl rini yen  bu tarixl rd  ortaya atm
r. “Emil” t rcüm sinin ön sözü,
“Cenevr , 15 iyun, 1871” tarixlidir.  hm d Vefiq Pa an n “L hceyi-Osmani”sinin ilk bas m v
yay
 da o zamanlar olmal
r. Mustafa C lal ddin Pa an n “ ski v  yeni türkl r”i 1869-cu ild
r olunmu dur. Bu bilgiy  gör , Osmanl  türkl ri aras nda türkçülük f aliyy tinin ilk dövrünü,
1865-1870-ci ill r kimi q bul ed  bil rik.
Türkçülüy
rq ünaslar n t siri
Türkçülük v  türklük dü ünc sinin  bdül ziz dövrü s lt
tinin ortalar na do ru Bat  türkl ri
aras nda görünm sin , yuxar da i ar  etdiyimiz kimi, türkl rin ümumi bir  kild  Bat  fikir v
ruhuyla yax nla mas ndan ba qa, Bat da do araq Do u al mini, öz llikl  türkl ri h r yönü il
inc
n Du Gunis (De Guignes) kimi, Saci (Silvestre de Sacy) kimi, Abel de Remusat kimi, h tta
Artuq Lumley Davids kimi  rq ünaslar n 
rl ri il  tan  olmalar
n t sirini d  mütl q
görm kd yik.  inasi  rq ünas Silvester dö Saci ail sinin dostlu unu qazanm
. C lal ddin Pa a
ski v  yeni türkl r” kitab nda De Gunisin “Histoire des Huns” 
rind n çox istifad  etmi dir.
Artur Lumley Davidsin “Kitabül ilmü’n Nafi fi Tahsili s rfi-n hvi-Türki” adl  kitab
n frans zcaya
1
hm d Midh t 
ndi m rhumun, ölümü münasib ti il  “Türk yurdu” üçün t rcümeyi-hal
 yazark n d
inasinin
Osmanl
biyyat nda ilk  üurlu türkçü oldu u görü ünü ifad  etmi dim.
inasinin 
rl rind  iki m sl k  dibinin toxumlar  b
n qar araq , b
n ayr -ayr  saç lm  olurdu. Bu toxumlar n
zil ri inki af edib böyüy
k v  çiç k açaraq namiq kamallar,  bdülh q hamidl r, tofiq fikr tl r, xalid ziyalar v
hay t “F cri-ati”cil r kimi meyv
r topland ; dig r qismi is  böyüyüb çiç k açaraq  hm d Midh t, 
ms ddin Sami,
mm d  min, N cib Asim, “Türk yurdu”, “G nc q
ml r” kimi yemi
r verdi.  inasi iki m kt bin d  ustad
r...
inasid n türkçül r il
biyyati-c did çil r v  övlad v  n
ri d  tör mi dir... “Atalar sözü”nü toplayan, barmaq
hesab  il
eir yazan, yabanç  sözl ri dilimizd n qovma a çal an  inasi yeni h yatda türklük m zh binin imam
r...
(Akçurao lu Yusif, “ hm d Midh t 
ndi”, “Türk yurdu”, c. 3, s. 170).
Osmanl  m tbuat  üz rind
sasl  v  ciddi inc
r aparan yazar v  tarixçi  hm d Rasim b yd n türklük fikrinin n
zaman v  kiml r t
find n ortaya at ld
 bar
 fikrini soru mu dum. Lütf n verdikl ri cavabda bel  deyirdil r:
“M tbuat tarixi bax
ndan ilk d
 Osmanl  c miyy ti alt nda mill t k lm sini aç qdan-aç a i
n,  inasi v  Kamal,
onlar n yolunda ged nl rdir. O tarixl rd , y ni 1278-d n, y ni “T svire- fkar” n yay mlanmaya ba lamas ndan etibar n
mill ti-Osmaniyy  t rkibinin aç q qar
 “türk” idi.

---

28
çevirisi
1
 Lumleyin anas  t
find n Sultan II Mahmuda 1833-cü il tarixind  t qdim edilmi
oldu undan, XIX yüzil ortalar nda ya ayan  inasi v  V fiq Pa alar kimi ayd nlar n bu 
rd n d
rsiz olmalar na ehtimal vermir m. XIX yüzilliyin sonlar na do ru  rq ünaslardan Vamberi,
Radlov v  Kahunun (Leon Cahun) 
rl rinin bütün türkl r aras nda türklük fikrinin gücl nm sin
sir etdiyini gör
yik.
Türkçülük firkir ax
n öz llikl , 1865-1870 ill rind  Osmanl  türkl ri aras nda özünü
göst rmi  olmas na daha ba qa s
bl r d  tap b göst ril  bilm zmi?...
Türkçülük fikri v  ingilis-rus  laq
ri
Bilinm kd dir ki, 1860-c  ill
 do ru ruslar n Asiyada yay lmalar , ingilisl ri ürküd
k q
r
sür tini art rm
r: Bat  türkl ri, Y ni Osmanl  s lt
ti  leyhin  yüzill rd n b ri davam ed n
istilaç  rus siyas ti, XIX yüzilliyin ortalar nda Bat  Avropa dövl tl rinin silahl  müqavim ti il
lubiyy
 u ray nca, Rus  mperatorlu u bu müqavim tin ac
 almaq üçün Do u türkl ri, Orta
Asiya xanl qlar  üz rin
idd t v  sür tl  yürüdü. 1860-c  ild n etibar n ruslar Orta Türküstanla
Do u Türküstana hücum etdil r. General Cernayev 1865-ci ild  Orta Asiyan n  n böyük 
ri v
Aksak Teymurun ba
ndi olan Da
ndi al r. 1867-ci ild  Orta Türküstan n böyük qismi
“Türküstan  yal ti” Rus Çarl
n  razil rind n say r, “1868-d  Buxara xanl
 rus tabeliyini
(vassall
) q bul edir. Yen  o ill rd  Do u Türküstan n Ka ar bölg si, M
mm d Y qub b yin
ba
 il  Çin hakimiyy ti  leyhin  üsyan ed
k ruslarla yax  münasib t qurma a çal
r. Kulca
bölg si 1865-ci ild  Çin tabeliyind n ç xaraq 1871-ci ild  rus tabeliyin  girir... Q sacas , bütün Orta
Asiya türklüyü 1860-1870-ci ill r tarixl rind  rus t zyiqi il  qayna maqdad r. Ruslar n bütün Asiya
geni liyinc  do u v  güney  do ru yay lmalar  ingilisl ri çox q
bl ndirir, bir neç  add m sonra
qazax süvaril rinin Hindistan s rh dl rind  görünm k ehtimal  ingilisl rin yuxusunu qaç r.
mm d Y qub xana elçi gönd rirl r; v  dig r kiçik xanlarla qeyri-r smi t mas qurma a
çal
rlar. Y qub xan da Hindistan ümumi valisin  elçi gönd
k  ngilt
nin ittifaq
 axtar r...
O zaman Babi-Ali il  çox s
 dostluq  laq sind  bulunan Sain James kabin sinin Bat  v
Do u türkl rinin din v  irq birliyind n ir li g
n ba lar ndan faydalanma  xat rlamamas  mümkün
deyildir. Hindistan n 1857-ci il h rbi çevrili ind  Sultan  bdülm cidd n x lif  kimi müs lman
hindlil rin  ngilt
 kraliças na ita tini tövsiyy  ed
k bir f rman ç xartmay
hmal etm
n ingilis
siyas tinin Orta Asiya, müs lman türk xanl qlar
n v ziyy t v  durumu il  Osmanl  türkl rini
1
 Arthur Lumley Davids ingilt
li g nc bir y hudi  rq ünas
r. 
r,  sas n, türkc nin s rfü-n hvi (dil bilgisi) is  d ,
yazar 
rin ba na bütün türk tarixinin v  türk dili v  m
niyy tinin bir xülas sini qoymu dur. Bu öz t o zamana
r 
ünaslar n  ld  ed  bildikl ri t dqiqat sonuclar na dayanaraq türkçülük bax
ndan uy un bir t rzd
yaz lm
r. Lumley bu tarix öz tind , özünd n  vv l g
n  rq ünaslar n türk q bil
rinin ham
na “tatar” ad
vermi  olmalar
 t nqid etm kd , bu q bil
rin ümumi ad
n “türk” oldu unu iddia v  isbat etm kd dir.

---