Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

25
Mustafa C lal ddin Pa a, dilin t mizl nm si, h rfl rin islah  m
rind  d  hökml rini bu
nöqt
n ba layaraq yürüdür.
ksi isbat edilinc
 q
r, bu m
 dair Osmanl  ölk sind  bas lm  v  yay nlanm
rl rin birincisi olaraq q bul etm miz g
n “ ski v  yeni türkl r”, t
ssüf olunur ki, türkc
deyil, frans zca yaz lm
r.
1
ski v  yeni türkl r” yazar  Mustafa C lal ddin Pa a, Ziya v
hm d Vefiq Pa alar kimi
Osmanl  tarixinin bilin n simalar ndan olmad
 üçün, t rcümeyi-hal na dair bu q saca bilgini
verm yi g
ksiz saymamaqdayam:
Mustafa C lal ddin Pa a 1848-ci il inqilab  hadis
rin  qat ld
ndan v
nini t rk  m cbur
olmu  Leh  silzad
rind n Konstantin Bojenskidir (Konstantin Borzetski). Konstantin 10 aprel
1820-ci ild  Kleçofda (Kleszow) do ulmu  v  orada Vlottslavek (Violawek) seminariyas nda
klassik v  dini bir t hsil alm
r. H
 22 ya nda ik n v
ni Lehistan n qurtulmas  qay si il
1848-ci il inqilab na Poznaniyada qat lm , inqilab m
lub olduqdan sonra bir neç  h mv
nl ri il
rab r, o zamanlar polyak v  macar mühacirl rin  çox s xav tl  quca
 açan Osmanl  ölk sin
nm
r (1849). Osmanl  hökum ti g nc polyak mühacirinin ümumi v
sg ri bilgil rini,
öz llikl  x rit  ç km kd  m har tini n
 alaraq, onu  rkani-h rbiyy  yüzba
 rütb si il
Osmanl  ordusuna q bul v  x rit
öb sin  m mur etmi dir. Yüzba  Bojenski o s ralarda
islamiyy ti r sm n q bul ed
k  xs n  eyxülislam 
ndi t
find n “Mustafa C lal ddin”
adland
r. V
rkani-h rbiyy  tu generallar ndan (mirlivalar ndan) Öm r Pa an n q
 al b tam
bir türk, müs lman ail si meydana g tirir; s
rd  olmad
 zamanlar Üsküdarda Qaraca hm d
zarl
na baxan sad  bir evd  qapal  türk ail  h yat  ya ay r. Vaxt  il  çox sevdiyi musiqi v
qsl ri, Mond (kübar) h yat
 büsbütün unutmu  görünür: B yo lu al mi v  Avropa mühacir
dair
ri il  münasib tl ri olmam
r.
Bu polyak  silzad sinin  n böyük ist yi v  h
si sava
. H
 çox g nc ik n ilk v
nini
qurtarmaq 
liyl , 1848-ci il inqilab na bir Pol a inqilabç
 kimi qat ld
 kimi, ikinci v
nini
qorumaq m qs di il  1850-d n 1876-ya q
r davam ed n bir çox sava a bir türk  sg ri kimi girmi ,
bir neç  d
 yaralanm  v  n hay t 1876-da Qarada  sava nda  sg ri qolordu kapitan  rütb sin
sahibk n qarn ndan ald
 bir yara il
hid olaraq ölmü dür. Sipozdak  m scid h
tind ki
bristanda gömülüdür. (Allah q ni-q ni r hm t eyl sin!).
sg rlik h yat na aid bu bir neç  s tir bel
hid Mustafa C lal ddin Pa an n seçdiyi yeni
nin  n  q
r d rin bir s mimiyy tl  ba lanm  oldu unu aç qlamaya v  isbata yet rlidir.
1
1
 Nüsx
ri tük nmi  olan “ ski v  yeni türkl r”in  sli v  türkc  çevirisi, bas lmal  v  yay mlanmal
r. Türkçülük
tarixinin v  ümumiyy tl  ça da  Osmanl  tarixinin inc
nm sind  ön m verilm
si mümkün olmayan bu 
rin
bas m v  yay
 Türkiy  T hsil Nazirliyinin v  “Türk oca ”n n himm tind n gözl yirik.

---

26
Mustafa C lal ddin Pa a h rbd n, s
rd n uzaq oldu u zamanlar  t msil etdiyi yeni milliyy tin,
türklüyün, q bul etdiyi yeni dinin, müs lmanl
n, seçmi  oldu u yeni v
nin- Osmanl  ölk sinin
faydas na xidm t ed n 
rl r meydana g tirm kl  keçirmi dir. Mustafa C lal ddin Pa a
yarad
dan g
n istedad na  lav  olaraq ald
 yüks k t hsil v  t rbiy  say sind  ana dili olan
polyakcadan ba qa lat nca, frans zca, almanca v  rusca yax  bilirdi. Hafiz sinin gücü tarixi
bilgisinin geni liyin  s
b olmu dur. Anadang lm  s
tkarl q qabiliyy ti vard , ciddi m
ul
olmad
 halda yax  r sm ç
r, mük mm l x rit  c zard . Osmanl  h rbi m qamlar  ilk  vv l
rit  c zmaqdak  bacar
 t qdir ed  bilmi dil r. Ya
 boya r sml rind n b zil ri vaxt  il
Dolmabaxç  saray nda as  dururmu . Evind  olan zamanlar  sg rliy , tarix , filologiyaya dair
bilgi v  ara
rmalar
 geni
ndirm
 çal
rd . Bu m
r üz rind  bir neç
r yazm
rsa
da, 
rl rind n yaln z ikisi bas lm  v  yay mlanm
r; “Les Turcs anciens et modernes” (“ ski v
yeni türkl r”), “La Guerre moderne” (“Zaman
z h rbi”). Bizc  ön mli v  d
rli olan birinci
rdir ki, mövzusunu yuxar da bir az t hlil v  aç qlamaya çal
q. Mustafa C lal ddin Pa a bu
rl rind n ba qa dostlar ndan B sir tçi  li 
ndinin “B sir t” q zetin
2
 v  dostlar ndan Jean
Pietrinin “Courrier d’Orient” q zetin  imzas z bir çox siyasi m qal  d  yazm
r.
ccüblüdür ki, yeni v
ninin xeyrin  yaln z fikri il , q
mi il  deyil, ba  il , can  il  d
xidm t etmi  olan bu  sil adam n istedad v  bilgisi,  xlaq v  s ciyy si b zil rinin q sqancl
na yol
açm  v  qoruyucusu s rdari- kr m Öm r Lütfi Pa an n ölümünd n sonra s
sg r Hüseyn Avni
Pa a t
find n h
 44 ya nda v  tu general rütb sind  olan Mustafa C lal ddin Pa a t qaüd
gönd rilmi dir (1870). Hüseyn Avni Pa an n sürülm sind n sonra t krar zabit sinfin  al nm  v
serbl r üz rind  qazand
 q
 mükafat olaraq,  hid olmas ndan az önc  ferik (tümgeneral)
rütb sin  layiq görülmü dür.
3
lk türkçül rin ümumi xüsusiyy tl ri
Yuxar da göst rdiyimiz hadis
rl  ir li sürdüyümüz görü
ri xülas  ets k, g
k mövzular
z
sbit edilmi  olar: dil sah sind  türkçülük fikrinin  üurlu izl ri  brahim  inasi 
ndinin
1
 Mustafa C lal ddin Pa a müxt lif rütb
rl  a
dak  sava larda i tirak etmi dir: Qarada  (1852), Rus s
ri (1853-
56), Ba dad (1857), Qarada  (1861), Girit (1867), Hersek (1875), Qarada  (1876). Bu sava larda ba ndan, boynundan,
sa
lind n, sa  aya ndan yaralanm  v  son Qarada  davas nda ald
 yara  hid dü
sin  s
b olmu dur.
2
 “B sir t”çi  li 
ndi “ stanbulda yar m yüzillik v kaiyeyi-mühimm ” ad  il  1908-d  yay mlad
 risal nin 4 v  5-ci
hif
rind  Mustafa C lal ddin Pa an  “B sir t”in redaksiya hey ti üzvü kimi t qdim edir. ( hm d Rasim b yin  xsi
bir m ktubundan).
3
 Mustafa C lal ddin Pa an n o lu,  rkani-h rbiyy
kli ferikl rind n (tümgeneral)  nv r C lal ddin Pa a olub,
 sa
r.  nv r Pa a atas na ithaf etdiyi “Fikirl rim” adl  n r olunmam
rl rind n istifad  etm yim  icaz
verdil r. M rhumun t rcümeyi-hal
 oradan xülas  etdim.  nv r Pa aya bu yard mlar  üçün t
kkür edir m.  nv r
lal ddin Pa a, babalar
n yolu il  getm
 çal araq v  m rhumun b zi s
dl rind n, ka zlar ndan da yararlanaraq
türklüyün tarix v  filologiyas na dair vaxt  il  “
biyyati-ümumiyy ” d rgisind  b zi m qal
r yay mlam
r. Bu
qal
rin bir araya toplan b bir kitab hal nda bas lmas  v  yay mlanmas  arzu olunur.

---