Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

18
rzl rin  d  t sir göst rdi. Bu hadis , müs lman Osmanl  sosial h yat nda dünyaya bax
n
yi ilm
 ba lamas  dem k idi. “Türkiy  v  T nzimat” yazar , “T nzimat n ümumi m qs di
islami sosial h yat , yüzill rl  zamandan b ri m
n v  siyas
n ayr  ya am  oldu u xristian sosial
yat na yax nla
rmaqd ” -deyir. Bu m qs din xaricl  v  al qanl qla ilgili yönü, ümumiyy tl
ita
 al
 müs lman Osmanl
halisi üz rin  az bir ç tinlikl  t tbiq edildi. F
t içsel, fikri v
vicdani sah
rd  ba ar , ancaq dü ünsel çal malar n t siri il
ld  edil  bil rdi. Bu ideoloji
nöqsan n m nfi n tic
ri yax n zamanlara q
r özünü göst rmi dir.
Yeni Osmanl lar h
kat , n
ri yönd n T nzimat  tamamlay r. Yeni Osmanl lar,
nzimat n idar  hüququ il  ilgili t dbir v  qanunlar ndan çox da ir li getm k ist
n ehtiyatl
add mlar
 c sar tl  anayasa hüququ sah sin  keçir
k hökmdar n v  hökum tin hüquq v
yetkil rini m hdudla
rmaq v  xalq n hüquq v  hürriyy tini geni
tm k 
lini da
rd lar. Yeni
Osmanl lar, bir bax mdan T nzimatç lar n radikallar  idi, f
t bu radikall q b
n geriçi idealizml
qar
rd . Anla lmazl qlar
n  sas a rl q m rk zi, hökum t v  hökmdar n hüquq v  s lahiyy tl ri
il  mill tin hüquq v  hürriyy tinin qar -qar ya g lm si m
si idi.
Yeni Osmanl lar n siyasi 
biyyat nda “v
n”, “mill t”, “hüquq”, “hürriyy t” k lm
ri
çox-çox i
r. T nzimat n r smi s
dl rind  is , m nalar  etibar  il  Bat dan g lmi  bu sözl rin
çox istifad  olunmas ndan ç kinilir.
nzimatç larla Yeni Osmanl larda Milliyy t qavram
nzimatç lar n v  Yeni Osmanl lar n dilind  mill t sözünün m nas  çox ön mlidir. Bu sözü
frans zcan n “La Nation”u qar
nda istifad  etm
rin  baxmayaraq, f
t birl mi  frans z
mill ti il  Osmanl  dövl tinin  halisi olan müxt lif qövml r küm sinin, milliyy
 bax  aç
ndan
çox f rqli oldu una diqq t yetirm mi  kimi görünürl r. Avropadak  fikirl r v  reall q, yuxar da
söyl diyimiz kimi,  saslar ndan ara
b Osmanl  sosial h yat  bu  saslara gör
inc
nm diyind n, Osmanl  sosial h yat nda milliyy t m
si laz mi s viyy
 t hlil edilib
ayd nla mam , mill t k lm sin  aç q bir m na verilm mi dir. T nzimat v  yeni Osmanl q
dü ünc sinin yax  i
nm mi  oldu una aç q bir d lil d , mill tin t rifsiz qalm  olmas
r.
Mill t sözünün teorid  t rifin  giri
k, Osmanl  sosial h yat
n praktikd  pozulmas na yol
açaca ndan T nzimatç lar n v  Yeni Osmanl lar n bundan  üurlu olaraq qaç nd qlar  savunula bilir.
Ya da Osmanl  t
sinin bütününü gerç kd  var olan bir mill t t
vvür ed
k, mill t t birini d  o
gerç yi ifad  etm k üzr  qulland qlar  söyl nil  bilir.  kinci bir görü  olaraq T nzimatç lar n da,
Yeni Osmanl lar n da Avropada bütün siyasi h yat  qar
ran milliyy t h
kat
, Osmanl
ölk sind  olub-keç n milli ihtilallar  ya e itm mi , ya da bu olaylar n mahiyy tini haqq yla

---

19
anlamam  olmalar  dü ünül  bilir ki bu görü ,  lb tt  yanl
r... Ancaq gerç kd  var olmayan
mill ti, fikr n mövcud kimi t
vvür ed
k bu t
vvürün gerç kl
si ümid v  amal  il  mill t
ifad sinin t hlil v  t rifind n qaç nm  olmalar  görü ü daha tutarl
r. Bu durumda Yeni
Osmanl lar n müs lman-qeyri-müs lman, türk, qeyri-türk, bütün Osmanl  dövl ti  halisini,
gerç kd n deyils  bel , dü ünc  olaraq bir mill t f rz etmi  olduqlar na hökm etm k laz md r. Y ni
Yeni Osmanl lar da, T nzimatç lar kimi, indi istifad  etdiyimiz ifad
 gör , Osmanl
 idil r. Bu
zümr nin frans zca adlar  “Les Jeunes Turqes” (G nc Türkl r) oldu u halda
1
 türkc  özl rin  “Yeni
Osmanl lar” ad
 verm
ri d  qay
rind n ir li g lm kd dir. F
t bizim bu hökml rimiz 
rl r
 qaynaqlardan çox, m ntiq yürütm  yolu il  ç xard
z n tic
saslan r, 
rl r v
dl rl  t sdiql nm sin  g
k vard r.
Mill t t biri bel  anla lmaz v  ümumi qald qca, bel  anla lmaz v  ümumi qalmas  g
kli
say ld qca, siyasi sah
 türklük t bi tiyl  müzakir  mövzusu ola bilm zdi. Gerç kd n T nzimat
dövründ  “türk”, “türklük”, “türk mill ti”, “türk milliyy ti” kimi ifad
 rast g linm z
2
. V  bu
gün bu ifad
rl  ifad  edil n qavram n da o zamanlar aç ql qla bilindiyini isbat ed n d lil v  faktlar
tap b göst ril  bilm z. Ancaq milli duy u v  dü ünc nin büsbütün yox olmad
na dair dil,
biyyat, filologiya v  tarix sah sind  b zi faktlar vard r.
1
 Bu t kilat n ad  olan “La Jeune Turquie”ün o s ralarda Avropan n h r t
find  bilin n “G nc  taliya”, “G nc
sveçr ” kimi hürriyy tçi v  xalqç  t kilatlardan ilham al naraq qoyuldu u q tidir.
2
 T nzimat dövrünün s
dl ri qar la
ld
nda “Türküstan” k lm sinin ara-s ra i
ndiyi görülürs  d , bunun,
frans zca “La Turquie” t birini eyn n çevirm  arzusundan do du una  übh  ola bilm z.

---

20
nzimat 
biyyat nda türkçülük izl ri:  inasi v  Ziya Pa a
n, T nzimat 
biyyat
n babas  olan  inasi t
find n T rsan  naziri Ziv r 
ndiy
xmin n 1845-ci il tarixind  yaz lan bir t brik m ktubunun ön sözü balaca bir qit dir ki, birinci
misras  frans zca, ikincisi s rf türkc , üçüncü v  dördüncül ri is
bc  v
mc dir.  airin bu
rind  türkc
 d , frans zca, 
bc  v
mc  kimi ba ms z bir yer verm k ist diyi san la bilir.
inasinin bu misras , o zamana q
rki çoxlu türkc  B kta i n
sl ri, a q türkül ri, xalq mahn lar
kimi içgüdü il  meydana g
n bir n
 deyildir. Milliyy t fikirl rinin Avropa h yat v  siyas tin
ön mli, h tta f ci t siri görülürk n, Parisd  olan Avropa dü ünc si v  elml ri haqq nda geni  bilgi
sahibi olmu , Parisin elm adamlar  v
dibl rinin toplant lar na gir  bilmi  çox  üurlu bir türkün
dü ün
k, çal araq yazd
 bir s tirdir:
“Ululu un d nizind  gör
z kims  qara...”
ndi bu misrac
inasinin ikinci d
 Paris  getdiyi zaman türkc nin bir sözlüyünü
yaratmaq c hdi il  qar la
racaq v  sonra o zamanlar “Lisani-osmani” deyil n dili, dan
lan
türkc
 yax nla
rmaq üçün ç kdiyi 
kl rl  sad  türkc  b zi m nzum
r (m
n, “Qaraqu
yavrusu il  qar a hekay si”) yazma a u ra mas
 da xatl rlayacaq olursaq, Bat  dü ünc sini v
durumunu Avropaya ged n dig r yolda lar ndan çox daha yax  anlam  olan bu
müt
kkir(dü ünür) yazar , dil v
biyyat sah sind  türkçülüyü ilk sezmi  bir Osmanl  türkü
dey  q bul ed  bil rik görü ünd
m. V  bu görü ümüzd  yan lm qsa, Bat  türklüyünün dil v
biyyat nda ilk türkçülük b lirtisi, XIX yüzilliyin ortalar nda ortaya ç xm  olur -dem kdir.
nzimat dövrü  airl rind n Yeni Osmanl lar siyasi zümr sin  d  qat lm  olan Ziya Pa an n dil v
biyyat sah sind  türkçülüyü  inasid n daha aç qd r. M hur “ eir v  in a” m qal si, bu
mövzuda bir d lil kimi göst ril  bil r. Ziya Pa a bu m qal sind  Osmanl  t birini türk qar
nda,
ni T nzimatdan önc ki m nas nda i
k  ski Osmanl
airl rinin 
rl rini xat rlatd qdan
sonra deyir ki: “...Xeyr! Bunlar n heç birisi Osmanl
airi deyildir... 
ba, bizim m nsub
oldu umuz mill tin (y ni türk mill tinin) bir dili v
eiri varm
r v  bunu islah mümkündürmü?”
çl rind  üçd  bir türkc  k lm  tap lmayan v  çox zaman zehin yormad qca m na ç xar lmas na
müqt dir olunamayan”  ski 
rl ri b
nmir, türkc  imlas
n sistemsizliyini, türkc
 i
nil n
lm
rin s
rs zl
, türkc  v  ya osmanl ca qaydalar
n düz nl nm mi  oldu unu t nqid
etdikd n sonra türkl rin t bii  eirinin Baki, N fi, N dim v  Vasifl rin m nzum
ri, türkl rin t bi-
in as
n Veysi v  N rgisil rin n srl ri olmad
 q ti  kild  ifad  edir: “...Xeyr! Bizim t bii  eir
 in am z  yal t xalq yla  stanbul  halisinin xalq t
si aras nda h
 durmaqdad r. Bizim

---