Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

10
rd  türkçülük h
kat
n T nzimatdan  kinci M rutiyy
 q
r keçirdiyi bütün
rh
r  trafl  t hlil edilir. Mü llif Osmanl mperatorlu unda, Kr mda, Az rbaycanda türkçülük
kat
n tarixini vahid proses olaraq n
rd n keçirir. Bu  razil rd  türkçülüyün tarixi inki af
xronoloji ard
ll qla, tarixi m
zl
 dayanaraq izl nir. Ziya Göyalp n “Türkçülüyün  saslar ”
ri daha çox türkçülüyün proqram
n, n
ri  saslar
n t dqiqin  h sr olunmu dursa, Yusuf
Akçuran n 
ri h
kat n  kinci M rutiyy
 q
rki tarixinin real m nz
sini yarad r. 
rd
Az rbaycan türkçülük h
kat
n t
kkül, t kamül m rh
ri görk mli Az rbaycan türkçül rinin
yat  v  türkçülük f aliyy ti haqq nda da d
rli m lumatlar verilir. Yusuf Akçura t kc  türkçülük
kat
n bütöv tarixi haqq nda deyil, Az rbaycan türkçülük h
kat  haqq nda da ilk d
 sistemli
elmi  kild  m lumat ver n mü llifdir.
Yusuf Akçurao lu bütün dünya türkl rin  ba
 oldu u kimi, s x tell rl  Az rbaycan
türkl rin  d  ba
 bir  xsiyy tdir v  inan q ki, onun 
rl ri Az rbaycan oxucusu t
find n
maraqla qar lanacaq.
Bu kitab n Az rbaycan oxucusuna çatd lmas na göst rdiyi m
vi d st
 gör  Türkiy
Cümhuriyy ti Bak  Böyükelçiliyi M
niyy t v  Tan tma mü aviri, böyük türk sevdal
, say n dr.
Fethi Gedikliy  sonsuz t
kkürümüzü bildiririk
Ayb niz K ng rli
Filologiya elml ri doktoru
10 fevral 2006-c  il.

---

11
TÜRKÇÜLÜYÜN TAR
TEOR
 V  BATI TÜRKL
ND  TÜRKÇÜLÜK
Bir m
Türk milliyy ti fikri, türkl r aras na n  zaman v  harada girdi? 
 h lli çox da asan
olmayan bir tarix m
si!...
1
sil m
nin h lli yolunda çal ma a ba lamadan önc , istifad
etdiyimiz iki ifad
n- türkl r v  milliyy t fikri ifad
rind n q sd etdiyimiz m nalar  aç qca t yin
etm liyik.
TÜRKÜN T
Türkl r dediyimiz zaman etnoqrafiya, filologiya v  tarixl  ilgisi olanlar n b
n “türk-tatar”,
“türk-tatar-mo ol” dey  and qlar  bir irqd n g lm , ad tl ri, dill ri bir-birin  çox yax n, tarixi
yatlar  bir-birin  qar
 olan qövm v  q bil
rin tamam
 n
rd  tuturuq. Bu bax mdan iranl
 avropal  b zi yazarlar n v  onlara uyaraq b zi Osmanl  yazarlar
n tatar dedikl ri kazanl lar,
az rbaycanl lar... ilax  il  b rab r, q
zlar, yakutlar da türkl r ifad sinin içind  dem kdir.
Milliyy t fikri
r qövm v  h tta h r q bil , dig r qövm v  q bil
 qar  öz f rqli xüsusiyy tl rini
duymu  v
ks
n özünün üstünlüyünü iddia etmi dir. Bu duy u v  iddia, milliyy t fikrinin içgüdü
(instinkt) il  meydana g
n ilk ba lan
r. Türk qövm v  q bil
rind  bu hiss v  iddian n h r
zaman mövcud oldu unu heç qorxmadan t sdiql
 bil rik.
2
Ancaq haqq nda dan
lan milliyy t fikri, bu duy u v  iddian n çox inki af etmi
rh
sidir. Q bil  v  qövmiyy t hissinin milliyy t fikri d
sin  yüks lm si, Do uda deyil,
Bat da meydana g lmi dir. Avropa qövml ri, bir çox faktorun t siri alt nda, öz llikl  XV-ci
yüzillikd n etibar n milliyy t m
sini i
k, n hay t XIX yüzilin ortalar na do ru, bu gün
anlad
z m nada milliyy t fikrini t yin etdil r. Zaman
zda milliyy t fikrinin, dig r bir
deyiml  milliyy t  sas
n  sas m nas  budur: “Bir mill t meydana g tirmi  olan insan topluluqlar ,
1
 Biz bu ön mli tarix m
sini, bu m qal mizl  tamam h ll etm k iddias ndan çox uza q. M
 dair kiçik bir
m t crüb si edirik. V  “Y l” n bu nüsx sind  bu t crüb ni d  ancaq 1908-ci il  q
r g tir  bildik. Sonras
 Tanr
sib ed rs , g
k “Y l”larda tamamlama a çal aca q.
2
slam dövründ  türkl r milli duy ular
, milli qürurlar
 nümayi  etdirmi
r?  üubiyy  h
kat na türkl rin qat ld
sindir. Milli türk qürurunu çox aç q ortaya qoyan “Divanu-lü
tit-türk” sahibinin  üubiyy çil rd n oldu unu b zi
rq ünaslar yaz rlar.

---

12
ba ms z bir dövl t hal nda t kilatlanaraq ya amaq haqq na sahibdir”. Bu cüml nin aç q
anla lmas  üçün mill t t biriyl  ifad  olunan reall
n yax  bilinm si laz md r.
Mill tin t rifi
Mill t n dir? Gerç kd  mill tl r var olmas na r
n, mill tin t rifi o q
r d  asan deyildir.
Mill tl rin gerç kd  ortaya ç xmas na oldu u kimi, teorid  t rifin  d  siyasi m nafel rin müdaxil si,
siri olmu dur. Bu gün mill tin tam elmi dey  bil
yimiz bir t rifini tap b göst
 bilm rik.
Mill tin bir neç  cür t rifi vard r: t kilat hal nda bulunan h r mill t, mövcud  rtl
 v  qar ya
qoyulan m qs
 gör  mill ti t rif etmi dir. M
n, almanlar v  slavyanlar irq v  dili (y ni tarixi
rur ti) frans zlar arzu v  irad ni (y ni f rdi azadl
), italyanlar  razi v  dili (y ni co rafi v  tarixi
rur ti) mill tin meydana g lm sind  v  davam nda  n  sasl  amil olaraq alm lar. Biz mümkün
oldu u q
r obyektiv qalmaq arzusuyla, mill ti böyl  t rif etm k ist yirik: “Mill t irq v  dilin
sas n birliyind n dolay  sosial vicdan nda birlik v  b rab rlik meydana g lmi  bir insan
toplumudur”. Mill t bu  kild  t rif olununca, müxt lif t rifl r az-çox birl dirilmi  v  milliyy t
fikrinin n
n ibar t oldu u da xeyli aç qlanm  olur.
hz, bu  kild  m nas
 t yin etdiyimiz milliyy t fikri s rh dl rini v  mahiyy tini bir az
önc  aç qlad
z türkl r aras na n  zaman, ner
 v  nas l nüfuz etdi?

---

13
Milliyy t fikrinin türkl r aras nda yay lmas
Fikir Avropadan g lmi  oldu una gör , Avropa il
n s x t mas v  ili kil ri olan, Avropa
niyy tind n az-çox faydalanma a ba layan türk qövml rinin, dig rl rind n önc  bu fikirl
tan
 olmalar  laz md r. Bu  rtl
 sahib türk qövml ri,  skid n Osmanl  türkl ri deyil n Bat
türkl ri il  Kr m türkl ri v  Quzey türkl rinin  dil hövz sind  ya ayan qisiml riyl  Kafkasiyada
oturan Az ri türkl ridir. Gerç kd n, XIX yüzilin sonlar na do ru, türkl rin bu dörd küm sinin
dördünd  d  milliyy t fikrinin ortaya ç xaraq yay lmaqda oldu unu görürük.
Milliyy t fikrinin ortaya ç xma  kli
Milliyy t fikri Bat , Az ri, Kr m v  Quzey türkl rind n 
ba hans na daha önc  nüfuz
etmi dir? Bu sual n cavab
 ara
rmadan önc  milliyy t fikrinin bir qövmd  varl
 sezdir n
fikri f aliyy tl ri mü yy nl dirm
 çal aq: milliyy t fikrinin t siri alt na girm
 ba layan bir
qövm d rhal bu fikri reall qda tamam n gerç kl dirm
 qalxmaz, qalxa bilm z. M qs
çat ncayad k keçil
k bir xeyli m rh
, görül
k bir çox i  vard r. Milliyy t fikri a lanm  bir
qövm öz mill ti il  ilgili kültür l olaylara böyük bir d
r verm
 ba lar. Kültür l olaylar n  n
ön mlisi dildir. Öz dilinin ciddi inc
riyl  u ra an, öz dilinin ba ms zl
 v  g li
sin
laz
nca çal an qövml rd  milliyy t fikrinin varl
na, heç olmazsa milliyy t duy usunun çox
qüvv tli oldu una hökm ed  bil rik. Ciddi dil inc
ri, orta ça dak  kimi “s rfiyyun v
hviyyun” (dil bilginl ri) t rzind  c z inc
rl  qalmaz, zaman
n filoloji üsullar na q
r
ged r. Y ni dil inc
nm si, qövmün qaynaqlar
 ara
rmaya sövq ed r. Filoloji il  qövmün  n
ski h yat dövrü,  n  ski kültür l v  dastani olaylar  tap r v  mü yy nl dirilir. Filoloji v  tarix
ara
rmalar , etnoqrafiya v  arxeologiya inc
rini z ruri edir. Bu bilgil r say sind  qövmün
bütün keçmi i, ilk dövrl rin  q
r ayd nlan r. Qövmün maddi v  m
vi kültürü anla
r. Eyni
zamanda, qövmün mövcud durumuna aid co rafi, demoqrafik, etnoqrafik v  iqtisadi bilgil r
toplan r, düz nl nir. Bütün bu bilgi say sind  qövmün kültür x zin
ri, iqtisadi qüvv ti,
niyy t s viyy si öyr nilir. Q sas , qövmün öz lliyi, m nliyi,  xsiyy ti aç qlan r v  ayd nlan r.
r bu öz llik milliyy t fikrinin meydana ç xmas na yet rli  rtl ri da
rsa, milliyy t fikri
mütl q meydana ç xar. Yoxsa fikrin meydana ç xmas , yet rli  rtl rin meydana ç xmas na ba
qal r v  milliyy t dü ünc si t
fdarlar  v  qövmün liderl ri bu  rtl rin meydana ç xmas na çal
b
çapalarlar.
Yuxar dak  aç qlamaya gör , türk qövml rind n hans nda ilk önc  milliyy t fikrinin özünü
göst rdiyini t yin ed  bilm k üçün, bu qövml rd n hans
n dilin , kültürün , tarixin  v  b. aid

---