Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

42
yeti dirm k ehtiyac  hans  iqtisadi, sosial v  siyasi  rtl rin t zyiqi n tic sind  meydana
lmi dir?” m
sini inc
 h
 giri
dik.
Bu m
nin laz mi s viyy
 h ll edilm si üçün önc
limizd  yet rli qaynaq olmad
etiraf etm k laz md r: Osmanl  imperatorlu unun XVIII yüzilliyin sonlar  il  XIX yüzil ba lar ndak
iqtisadi v  sosial durumu ciddi bir  kild  inc
nm yib, bu inc
nin n tic si ortaya
qoyulmam
r. Osmanl  imperatorlu unun bir az iç siyas t v  idar si daha çox -ancaq xaricd n
bax lmaq üzr - xarici siyasi ili kil ri m lumumuzdur. Buna gör , iqtisadi v  sosial t crüb
rin
sirl rini ara
rma a qalxmayaraq, yaln z siyasi v  diplomatik amill ri göz önün  g tir  bil rik:
Yunanlar n, serbl rin,  flak v  Bu dan ulahlar
nn ba ms zl q qazan b Osmanl
ölk sind n ayr lmalar , Osmanl  t
si olaraq qalan rumlar n müs lman v  türkl
 dü
nçilikl ri,
xristian 
bl rin, bolqarlar n, h tta erm nil rin bel  ba ms zl q fikri il  q
ldanmalar  xristian
Osmanl  t
sinin milli müst qillik qazanmalar  xeyrin  bütün Avropa xristian dövl tl rinin
davaml  müdaxil
ri, bütün bu hadis
r XIX yüzil ortalar nda müs lman v  türk Osmanl lara art q
xristianlarla b rab r ya aya bilm yin çox ç tin oldu unu çox aç q göst rmi dir. Bu siyasi v
diplomatik durum qar
nda, ümumiyy tl , müs lman Osmanl lar dini birliyin 
miyy tini daha
çox duymu  v  d rk etmi dil rs  d , siyasi hadis
rin d rinlikl rin  bax lar
 endir  bil nl r bu
birliyin bel  yet rli olmad
, q ti olmasa da  lb tt , anlam
lar; türkl rin imperatorluqda
hakimiyy ti qoruya bilm
rinin, hökmdar xan dan
n da m nsub oldu u türk milliyy tinin güçlü
 inki af etmi  olmas na ba
 oldu unu,  lb tt , sezmi dil r.
Bununla b rab r, imperatorlu un parçalanmas na qar  qoymaq üçün ba  vurulmaq ist nil n
ilk siyasi çar , türklüyün qüvv tl ndirilm si olmam
r. Türkün qüvv tin  tamam n
güv nilm diyind ndirmi, yoxsa Avropa dövl tl rind n b zil rinin, xüsusil  Fransa
imperatorlu unun xeyirxah görün n tövsiyy
rin  art q güv nilm diyind nmidir, n dir, türkün
hakimiyy tin  türk olmayanlar , xüsus n müs lman olmayanlar  b rab r olaraq qataraq, Osmanl
dövl tini birlikd  idar  etm k sur ti il  da lma böhran
n önünün al na bil
yin  ümid
ba lan lm
r. Osmanl  dövl tind  T nzimat v  I M rutiyy t dövrl rinin iç v  d  siyas tin
hakim olan, bu Osmanl  ünsürl rinin ham
 siyas t v  idar
 tamam v  b rab r olaraq qatmaq
fikridir. Türk ünsürünün iqtisadi v  sosial yönd n kifay t q
r inki af etm mi  olmas , xristian
ünsürl rin is  art q ba ms zl q amallar  il  tamam n dolu olmas , bu fikrin gerç kl dirilm si
yolunda s rf edil n çal madan gözl
n n tic
rin  ld  edilm sin
ng l olmu dur. Bununla
rab r, “Osmanl  milliyy ti” siyas ti il  türkl ri türk olmayan müs lman ünsürl rin qüvv tin
“islam birliyi” vasit si il  dayand rmaq siyas tind n ilk v  ikinci dövr türkçül ri, bir növ özl rini
qurtara bilm mi dil r;  hm d Vefiq, Mustafa C lal ddin v  Süleyman Pa alar kimi türkçülükl ri
üurlu v  ayd n  xsl r bel , siyas td  “Osmanl  milliyy ti” v  “islam birliyi” qay
rin  ön m

---

43
verm kd dirl r.
sas , bu iki dövrd  siyasi türkçülük, h
 “Osmanl  milliyy ti” v  “ slam birliyi”
siyas ti il  qar
kild dir.
EYX C MAL DD N  FQAN
Bat  (Osmanl ) türkl ri içind
lam tl rini gördüyümüz türk milliyy tçiliyinin siyasi qay si, h r
eyd n  vv l, Osmanl  imperatorlu unun bütünlük v  ba ms zl
n qorunmas na xidm tdi; bu
qay  xüsus n Mustafa C lal ddin Pa an n v  Süleyman Pa an n 
rl rind  aç qca seçilir. Osmanl
türkl ri, XVIII yüzild n etibar n sars lan s lt
tl rini büsbütün y
lmaqdan qoruya bilm k üçün
“T nzimat” il  “Osmanl  milliyy ti” meydana g tirm
 çal
qlar  kimi, t crüb nin u urlu
olmad
 gör n b zi Osmanl  müt
kkirl ri d  ya din , islamiyy
, ya türklüy , real bir
milliyy
 dayanaraq m qs
 nail olma n mümkün ola bil
yini dü ünmü dül r. Osmanl qda
siyasi bax mdan bel  bir qayna a ba lanmas  mümkün olan milliyy tçilik, Asiyan n ortalar nda
ortaya ç xan bütün islam al min  fikri t siri olan bir  xsin dü ünc sin  gör , daha geni  v  ümumi
bir ist yin  ld  edilm sini t min ed n ön mli bir vasit  olur. B hs etm k ist diyimiz  xs,  eyx
mal ddin  fqanidir. Bu m hur  eyx, bütün islam al minin ya aya bilm si üçün müs lman
mill tl rin milli  üura sahib olmalar  g
yin  inanm
r.  fqani, islam al minin h r t
fin
dü ünc
ri il , sözl ri il , i
ri il  çox b
tli toxumlar saçm  v  Bat  türklüyünd  oldu u kimi
Quzey türklüyünd  d  milliyy t fikrinin inki af na xidm t etmi dir.
Ya  randa, yaxud  fqan standa 1836-c  il tarixind  do ulub, 1897-ci ild
stanbulda öl n
eyx C mal ddinin t rcümeyi-hal  r vay tl rl  doludur. N sl n hans  müs lman qövmün  m nsub
oldu unu q ti olaraq bilmirik: bir kitabçan n 
bc  t rcüm sin
1
 ön  söz olaraq  yaz lm
bioqrafiyas nda  eyxin n sl n 
b oldu u, h tta Hüseyn ibn  li ibn  bu Talib sülal sind n oldu u
qeyd edilm kd dir. F
t pey
mb r övlad ndan olmaq iddias , islam al mind  o q
r yay lm
r
ki, bel  bir iddia insanda d rhal v  daim  übh  v  t
ddüd hissl ri oyand r.  eyx C mal ddin
fqaninin  stanbulda olark n yolda lar na  sl n türk oldu unu söyl
si bu  übh  v  t
ddüdü
bi tiyl  art r. Do uldu u yer d  mübahis lidir;  fqani soyad na bax b Kabil  traf nda do ulmu
oldu unu q bul ed rs k bel , bu durum qövmiyy tini mü yy nl dirm kd  biz  bir ipucu ver
bilm z:   sl n   fqan,  fars,  türk  v   ya  
b  olmas   mümkündür.  Yaln z  bu  q tidir  ki,   eyx
mal ddin  fqani 
bc , farsca v  türkc ni yax  dan
rd . 
rl rinin çoxunu farsca v
bc
yazm
r.   slam  al minin  h r  t
find   dola araq  d rs,  öyüd  v   risal   hal nda  fikirl rini  yayan  v
lqin ed n Do u il  ilgili Avropa böyük dövl tl rinin m rk zl rind  fikirl rini q bul etdirm
 v
zi siyasi kombinezonlar etm
 çal an bu s yyah alim v  siyasiy  filan v  ya filan qövmd ndir,
1
 T. Y.  “ eyx C mal ddin  fqani”, “Türk yurdu”, c. IV, s. 2263-2267.

---