N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
m
ədən M. Hadini başa düşmək nisbətən çətinləşir. Bura milli dövlətçilik, Şərq ilə
Q
ərbi müqayisə, müasirlik, azadlıq mübarizələri, bərabərlik, müsavatçılıq və c. bu
kimi m
əsələlər daxildir.
T
əbii ki, bir yazıda bütun yuxarıda qeyd olunanlara münasibət
bildirmək
mümkün olmadığından, biz burada orta məktəb müəllimlərinin M. Hadi haqqında
t
əsəvvürlərini genişləndirmək və tədris zamanı onlara yardım etmək niyyəti ilə
mü
əllifin orta mətəbdə tədris olunan əsərləri barədə nisbətən ətraflı məlumat
verm
ək, onların ideya-bədii xüsusiyyətləri barədə danışmaqla kifayətlənəcəyik.
M. Hadinin orta m
əkrəbdə bir neçə əsəri tədris olunur. Bunlardan birincisi
VIII sinifd
ə tədris olunan “Türkün nəğməsi” şeiridir.
Mü
əllim bilməli və şagirdlərin nəzərinə çatdırmalıdır ki, Azərbaycan
De-
mokratik Cümhuriyy
ətinin tarixi zərurət ucbatından bir müddət
Gəncədə fəaliyyət
göst
ərməsi ilə əlaqədar olaraq Cümhuriyyətin rəsmi orqanı olan “Azərbaycan” qə-
zeti d
ə Gəncədə nəşr olunmağa bəşlamış, paytaxt Bakıya köçürüləndən sonra isə
f
əaliyyətini Bakıda davam etdirmişdir. Ceyhun bəy Hacıbəyli və Şəfi bəy Rüstəm-
b
əylinin müştərək redaktorluğu ilə çıxan qəzetin ilk nömrəsi ( Ş. Rüstəmbəyli həm
d
ə qəzetin rus variantının redaktoru idi) 1918-ci ilin sentyabr ayının 15-də işıq üzü
gör
müş və qəzet dörd nömrəsi Gəncədə, qalan nömrələri Bakıda çıxmaqla 1920-ci
ilin 27 aprelin
ə, XI ordunun Bakını işğal edib demokratik hakimiyyəti
qəsb etmə-
sin
ə qədər davamlı şəkildə nəşr olunmuşdur.
Az
ərbaycanın Rusiya imperiyasının yüz ildən artıq davam edən dırnaqarası
himay
ədarlığından qurtularaq öz müstəqilliyini elan etməsini sevinc və böyük
ümidl
ərlə qarşılayan M. Hadinin “Türkün nəğməsi” şeiri “Azərbaycan” qəzetinin
ilk nömr
əsində dərc olunmuşdur. Oxuculara hər bəndin sonunda nəqarət kimi
t
əkrarlanan:
Türkün tökül
ən qanları bihudə gedərmi?
Diqq
ətlə düşün, yoxsa bu qan həpsi hədərmi?,-
müraci
əti ilə başlanan və bir marş, himn təsiri bağışlayan “Türkün nəğməsi” şeiri
h
əcmcə cəmi on
doqquz misradan ibarət olsa da, şair bu on doqquz misraya böyük
bir kitaba sığacaq mənanı sığışdırmağa müvəffəq olmuşdur( Şeirin birinci
b
əndinin səkkiz, ikinci bəndinin doqquz misra kimi verilməsi redaksiya xətası da
ola bil
ər. Bizcə, birinci bənd də doqquz misradan ibarət olmuş, çap prosesində
mexaniki olaraq misraların biri unudulmuşdur. Şeirin avtoqrafı əldə
olunmadığından hansı misranın düşməsini qəqiqləşdirmək mümkün deyil- İ. Q.).
Birinci Dünya müharib
əsinin iştirakçısı olan və dağıdıcı, bəşəriyyətə
f
əlakətlər gətirən müharibəni dönə-dönə lənətləyən, müharibənin onda oyatdığı
t
əəssüratlar barədə romantik poeziyanın şah əsərlərindən biri hesab edilən
“İnsanların tarixi faciələri, yaxud əlvahi-intibah” poemasını yazan şair bu şeirində
müharib
əyə yeni bir qiymət verir. Rusiya imperiyasının dağılmasının birbaşa
cahan savaşı və Rusiyanın bu müharibədə uduzması ilə bağlı olduğu qənaətində
olan mü
əllif ələ düşmüş fürsətdən bəhrələnərək illər boyu arzusunda olduğu,
155
N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
uğrunda can və qan verdiyi azadlığını elan etmiş milləti qazandığı hürriyyəti
qorumaq
üçün birliy
ə və tarixin dərslərindən ibrət götürməyə şağırır. M. Hadi
bildirir ki, türk qövmünün dörd ild
ə müharibə meydanlarında axıtdığı qan və
verdiyi can öz m
əfkurəsi, istiqlalı uğrunda olmuşdur və bunlar nə hədər getməz,
n
ə də unudulmaz. Zəfərini qan ilə qazanan türk milləti nə dəhşət, od püskürən
dövl
ətlərin hədə-qorxularından, nə də “dəsti-əcəldən”,
ölüm və məhv olmaq
t
əhlükəsindən zərrə qədər çəkinməz. Dünya təməlindən tərsinə çevrilsə belə:
Türkün üzü çevrilm
əyəcək səmti-əməldən,
Türkl
ər geriyə dönməyəcək misli-əməldən.
Bu
əməl isə türklərin hürr və azad yaşamaq eşqidir ki, bunu da “xuni-şəhi-
dan” v
ə “himməti-türkan” ilə əldə etmək olar. Artıq bu azadlıq əldə edilib və şai-
rin q
əti inamına görə başqa millətlərdən daha yaxşı, daha firavan yaşamaq istəyən
xalq (M. Hadid
ə “Yüksək yaşamaq istər isən cümlə miləldən-İ. Q.) qazandığı
azad
lığı qorumağı da bacarmalıdır.
M.
Hadi orta m
əktəbin XI sinfində də tədris olunur və XI sinfin
“Ədəbiyyat” dərsliyinin “XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatı”
icmalında ondan vətən və hürriyyət şairi kimi bəhs olunaraq iştirak etdiyi mətbuat
orqanları və çap etdirdiyi kitablarla yanaşı, iki əsəri haqqında da bir neçə cümlə
il
ə məlumat verilir. Bunlardan biri dərslikdə adı çəkilməsə də, birinci və üçüncü
b
əndləri nümunə kimi göstərilən “El fəryadı” şeiri, digəri isə “Əlvahi-intibah”
poemasıdır. Təbii ki, bu qısa məlumat nə müəllimləri, nə də şagirdləri M. Hadini
tanımağa bəs etməz.
“El f
əryadı” şeiri ilə bağlı müəllimin aşağıdakıları şagirdlərə mənimsətməyi
m
əqsədəuyğundur. “El fəryadı” əsəri 1906-cı ilin 16 dekabrından 1907-ci ilin 26
martına qədər (cəmi 14 nömrə) Bakıda nəşr olunan, ilk vaxtlar Mehdi bəy
Hacınıskinin, sonra isə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin redaktorluğu ilə çıxan
“T
əkamül” qəzetində “Həqiqətpərvər” imzası ilə dərc olunmuşdur. Dərslikdə
“V
ətəndir” rədifi ilə verilmiş iki bənd məhz bu şeirdəndər.
Altı bəndlik şeir bütünlüklə azadlığın tərənnümünə həsr olunmuşdur.
V
ətənin inkişafının hürriyyət və sərbəstliklə bağlı olduğunu söyləyən
müəllif
şeirin ilk bəndində bildirir ki, millət hürriyyət sayəsində inkişaf edərək yüksək
fikirl
əri kəsb edə, hər mülk, məmləkət həqiqi qiymətini anlaya bilər. Avropalılar
azadlıqlarını əldə etdiklərindən kamal sahibi olduqları halda, digər millətlər əsarət
altında olduqları üçün maarif və mədəniyyətdən məhrum edilərək məhv edildi.
Sonrakı bəndlərdə M. Hadi qeyd edir ki, cəmiyyətdə şəxs, söz,
fikir və
q
ələm azad olmalıdır ki, “Hər kəs gələ hürriyyət ilə şövqə, xüramə”. Sərbəstlik
olmalıdır ki, insan məramına çatmaq üçün qəti addımlar ata, vətənin çiçəklənməsi
üçün işlərini davam etdirə bilsin. Bunun üçün elə bir cəmiyyət qurulmalıdır ki, o
c
əmiyyətdə:
H
ər kəs həqi-məşruinə sahib gərək olsun,
Qay
ətdə ədalətli qəvanin qoyulsun,
156