12
Sözügedәn qavramlaşdırma hadisәsi müasir koqnitiv elmә vә türkoloji dilçiliyin uyğun
şöbәlәrinә görә öyrәnilir. Buna bağlı olaraq dәrslikdә türkokoloji dilçiliyin dünәni vә bu günü
retprosperspektivel (keçmişә, indiyә vә gәlәcәyә görә) vә interospektivel (milli mentalitetә vә ya
“milli-mәnәvi öz”ә bağlı adәt-әnәnәlәrә vә s. görә) olaraq araşdırılır. Daha doğrusu,
retrospektiv, prospektiv vә perspektiv
2
olaraq aparılan elmi-nәzәri açıqlanma sinkretik sәciyyәli
qavram, qavramlaşdırma, qavramlaşdırılma, kateqoriya vә kateqoriyalaşdırma işlәmlәrinin
aparılmasına yol açır. Belә bir araşdırma-öyrәnilmә üsulu özü ilә birlikdә yeni yönüm vә
yöntәmlәri
3
gәtirir ki, bunlar da koqnitiv vә informasiya texnologiyaları dilçiliyinin
nailiyyәtlәrindәn istifadә etmәklә müәyyәnlәşdirilir. Aşağıda hәm koqnitiv dilçiliyin, hәm dә
2
Müxtәlif dil-nitq kateqoriyalarına dair dil vahidlәri koqnitiv-konseptual olaraq gәlәcәyә görә perspektiv, indiyә
görә prospektiv, tarixi keçmişә görә isә retrospektiv aspektlәrdә araşdırılmaqdadır. Sosial elmlәrdә konkret hadisә vә
predmetlәr, tarixi gedişatlar bütövlükdә retprosperspektivel vә ayrılıqda interospektivel bir müstәvidә
dyәrlәndirilәrәk kompleksiv bir şәkildә birlәşdirilmәkddir. Belә bir kontekstdә frazeologizmlәrin ayrıca bir növü vә
ya digәr dil-nitq vahidlәri dә daha çox “müqayisәsiz sәciyyәli” özbәöz olan milli mentalitetә, etnoqrafiyaya,
demoqrafiyaya, folklora, mifologiyaya vә s. görә, hәr şeydәn öncә, interospektiv aspektdә öyrәnilmәkdәdir.
Yuxarıda göstәrilәn aspektlәrin bütününә görә türkoloji dilçilikdә yeni bir araşdırma-öyrәnilmә konteksti
formaşdırılmışdır: prospektiv, retrospektiv, perspektiv vә interospektiv müstәvi. Sözügedәn yönüm koqnitiv dilçiliyin
әsas linqvistik prinsiplәrindәn biri olaraq da qiymәtlәndirilә bilәr (Musaoğlu 2002: 319-320; Musaoğlu, Hasanova
2006b).
Sosial elmlәrin intellektual kontekstin mahiyyәtini dillә әks etdirәn dәrk etmәyә (idraka), şüura vә tәfәkkürә
әsasәn tәdricәn dәyişdiyi, inkişaf etdiyi vә getdikcә dә hәmin prosesdә bir-biri ilә qovuşduğu müasir elmşünaslıqda
müşahidә olunmaqdadır. Müasir dilçiliyin әsas inkişaf meyli isә milli-mәnәvi dәyәrlәrә vә canlı vә cansız alәmә dair
faktorlara görә müxtәlif üst vә alt qavramların vә kateqoriyaların yeni bir konseptual-kateqorial kontekstdә bir-biri
ilә bağlı olaraq qavramlaşdırılması vә kateqoriyalaşdırılması ilә müәyyәnlәşir. Hәmin qavramlaşdırmalar vә
kateqoriyalaşdırmalar müasir elmşünaslıqda böyük tәkamül dәyişikliklәri keçirdәn vә artıq bütövlükdә koqnitiv
xarakterli sosial elmlәrin ayrı-ayrı sahәlәrinә dair inkişaf etdirilәn vә formalaşdırılan yeni elmi-tәtbiqi metodlarla
aparılır. Şübhәsiz ki, yeni bir konseptual-kateqorial kontekstdә gerçәklәşәn bütün qavramlaşmalar vә
kateqoriyalaşmalar, hәr şeydәn öncә, tәbii insan dilindә öz әks-sәdasını tapır, yәni sözün әsl mәnasında dildә
simvollaşır, sistemlәşir, mücәrrәdlәşir vә konkretlәşir. Buna görә dә dәyişәn, yenilәşәn sosial elmlәrin başında,
bizcә, dilçilik gәlir. Dilçilik elminin isә bu gün tәdqiq vә tәdbiq olunan sahәlәri getdikcә genişlәnir. Daha doğrusu,
hәmin elm sahәsinin yuxarıda göstәrilәn retrospektiv, prospektiv, perspektiv vә interospektiv araşdırma aspektlәri
orijinal konseptual-semantik yönümlәri vә informasiya texnologiyaları vә kompüter dilçiliyi proqram tәminatları
sistemlәri ilә ortaya çıxır. Ümumi müqayisәli dilçiliyin bu gün hәmin sistemlәrlә tәkmillәşdirilәn müqayisәli-
qarşılaşdırmalı vә -tutuşdurmalı yöntәmlәri isә yenidәn müәyyәnlәşdirilir.
Türkoloji dilçilikdә müxtәlif sistemli dillәrin vә türk dillәri materiallarının müqayisәli olaraq öyrәnilmәsi
nәticәsindә müqyisәli-qarşılaşdırmalı (kontrastiv) vә müqayisәli-tutuşdurmalı (konfrontativ) yöntәmlәr bu gün artıq
çox açıq bir şәkildә müәyyәnlәşdirilә bilmәkdәdir.
Müqayisәli dilçilikdә prospektiv+retrospektiv=perspektiv+inrerospektiv sәciyyәli binar aspektlәr vә ya artıq ierarxik
xarakterli tәk bir araşdırma-öyrәnilmә istiqamәti ortaya çıxmaqdadır. Hәmin istiqamәtdә sinxronik-diaxronik
sәciyyәli tәdqiqatların davam etdirilmәsi tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi dilçiliyin pra- vә protodil dil
sәviyyәlәrinin canlandırılması işlәrinin nәticәlәndirilmәsinә dә yol açmaqdadır.
Belәliklә, türkologiyada tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi dilçilik bu gün artıq ümumi bir
prospektiv+retrospektiv=perspektiv+interospektiv aspektdә müqayisәli-qarşılaşdırmalı vә -tutuşdurmalı linqvistik
yönümü ilә konseptual olaraq müәyyәnlәşdirilә bilmәkdәdir. Frazeologizmlәr konseptual-kateqorial xarakterli
qavramlaşdırmaların vә kateqoriyalaşdırmaların ümumi vә xüsusi prinsiplәrinә görә sinxronik-prospektiv, diaxronik-
retrospektiv vә diaxronik-interospektiv sәviyyәlәrdә tәsniflәndirilmәkdәdir (Musaoğlu, Hәsәnova 2006a).
3
“Yönüm vә yöntәm” sözlәrinin sinonimlәri olaraq Azәrbaycan dilindә “istiqmәt vә metod” sözlәri dә işlәnilir.
13
informasiya texnologiyaları vә ya kompüter linqvistikasının iş prinsiplәrinin türkoloji dilçiliyin
problemlәrinin hәll olunmasındakı potensialından yeri gәldikcә bәhs olunacaqdır.
2. Ümumtürk mәdәniyyәtinin koqnitiv-konseptual layihәsi
Türkdilli corafiyada yer tutan Anadolu-Rumeli, Azәrbaycan, türkmәn, qazax, qırğız,
özbәk, qaraqalpaq, uyğur, tatar, başkırd, çuvaş, saha (yakut), tuva, karaim, qaqauz, qaraçay-
balkar, qumuq, noqay, altay, salar, xakas tarixi etnik-milli kimliklәri ümumtürk mәdәniyyәti
kontekstinin әsas komponentlәri olaraq özünü göstәrir. Vә hәmin komponentlәr “Türk
dünyası”qavramının tәrkibini tәşkil edir.
Sözügedәn mәdәniyyәtin bütününü tәşkil edәn etnik-milli әsas vә buna bağlı olaraq da
türklük fenomeni; dünyadakı türk xalqlarının әnәnәvi vә yeni dinlәri vә inancları, adәt-
әnәnәlәri, hәyat tәrzlәri vә davranış şәkillәri, әdәbiyyat vә musiqi növlәri ilә bir yerdә
öyrәnilmәkdәdir. Bütün bunlar; hәm ayrılıqda, hәm dә bütövlükdә müxtәlif türk әdәbi dillәri vә
dialektlәri ilә ümumtürk dili olaraq dәrk olunmaqdadır.
Türklük fenomeninin türk dili, türk dünyası vә mәdәniyyәti ilә sözügedәn
qavramlaşdırılması
sivilizasiyaların
universal-interaktiv
qovşağında,
“bilgi
çağı”nın
ehtiyacılarının yerinә yetirilmәsiylә vә onun hәrәkәtverici qüvvәlәrinin göz önündә tutularaq
qloballaşmanın sürәtinә uyğunlaşdırılmasıyla öyrәnilmәkdәdir. Belә bir konseptual-koqnitiv
araşdırmanın vә ya ayrı-ayrı türk xalqları mәdәniyyәtlәri sivilizasiyası açıqlanmasının aşağıda
verilәn layihәlәndirmәyә әsasәn aparıla bilәcәyini fikirlәşirik:
1. Sivilizasiya: Әsas komponentlәri
1.1. Dünya sivilizasiyaları
1.1.1. Şәrq sivilizasiyası
1.1.2. Qәrb sivilizasiyası
1.1.3. Türk sivilizasiyası vә ya mәdәniyyәti
2. Türk sivilizasiyasının komponentlәri
2.1. Türkcә vә ya ümumtürk dili
2.1.1 Tarixi: Әcdad Türkcә (prototürk, pratürk, qәdim türk dili) Orta Türkcә (cağatayca,
osmanlıca), Yeni Türkcә, Әn Yeni Türkcә vә ya çağdaş türk dillәri vә lәhcәlәri
2.1.2. Türk dillәri, dialektlәri vә çağdaş әdәbi dillәri
2.1.2.1. Türkiyә türkcәsi