bAyTArlıq
Elmi-praktik jurnal
14
Heyvanların başqa infeksiya mənbələri
ilə yanaşı, bəzən yem vasitəsilə keçən, on-
ların kütləvi tələfatına səbəb olan yoluxucu
xəstəliklərdən biri də qarayaradır.
Məşhur аlman alimi R.Kox 1876-ildə
xəstəliyin törədicisini hərtərəfli öyrənmiş,
onun təmiz kulturasını ayırmış, eksperimen-
tal olaraq heyvanları yoluxdurmağa nail ol-
muş və spor əmələ gətirmək qabi liyyətinə
malik olmasını sübut etmişdir.
Qarayara kəskin yoluxucu xəstəlik olub,
septisemiya bağırsaqların, ağ ciyərin, limfa
düyünlərinin iltihabı prosesə uğraması və
müxtəlif böyüklükdə karbonkulların əmələ
gəlməsi ilə səciyyələnir.
Bu xəstəliyə ev, vəhşi heyvanlar və in-
sanlar da həssasdır. Qarayara törədicisi ilə
sira yətlənmiş yemlərin xəstəliyin heyvan-
lar arasında baş vermə sində və onun geniş
yayılmasında əsas amillərdən biri olması
çoxdan məlumdur. Qarayara mikrobunun
sporları xarici mühitdə son dərəcə davam-
lıdır. Ona görə də onlarla yoluxmuş tor-
paq sahələrində hər il yetişən otu yeyən
heyvanlar həmin xəstəliyə tutulub kütləvi
ölümə düçar olduqlarına görə qədim za-
manlarda belə yerləri “lənətlənmiş sahə”
adlandırırdılar.
M.S.Qannuşkinin (1948) yazdığına görə
qarayara mikrobları ilə yoluxmuş torpaq
sahəsindən yığılmış taxıldan alınmış unu
yeyən inəklər qarayara xəstəliyinə tutulub
ölmüşlər. Qarayaranın yayılmasının əsas
amil lərindən biri də heyvanlara verilən süni
yemdir. Belə yemlərin tərkibi müxtəlif kom-
ponentlərdən, o cümlədən sümük, ət, qan
unundan və s. ibarətdir.
Ümumiyyətlə ABŞ-da, Danimarkada,
AFR-də, İsveçrədə, Belçikada, Hollandi-
yada, Böyük Britaniyada və s. ölkələrdə qış
aylarında heyvanlar arasında baş verən qa-
rayara epizootiyasının süni yemdən əmələ
gəlməsi qəti sübuta yetirilmişdir.
Qarayaranın dəhşətli xəstəlik olduğu in-
sanlara qədim zamanlardan məlumdur və
əsasən heyvan mənşəli yeyinti məh sul-
larından keçir.
Qədim yunan mütəffəkirlərindən olan
Homer, təbabət elminin atası sayılan
məşhur təbib Hippokrat və başqaları öz
əsərlərində qarayaraya bənzər xəstəlik haq-
qında bir çox məlumatları qeyd etmişlər.
Qarayara xəstəliyindən kütləvi ölüm halları
qaramal, qoyun və donuzlar arasında Avro-
panın demək olar ki, bütün ölkələrində qeyd
olunmuşdur.
UOT 619: 576 607.1
kənd TəSərrüfATı HeyvAnlArındA
qArAyArA xəSTəliyi və OnunlA MübArizə
Əzimov İ.M., professor, baytarlıq elmləri doktoru
Azərbaycan Dövlət Baytarlıq Preparatlarına
Elmi Nəzarət İnstitutu
Əsgərov C.Ə., baytarlıq elmləri namizədi
Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Baytarlıq İnstitutu
AÇAr SÖzlər: insan, qaramal, qoyun, müalicə, profilaktika
keyWOrdS: humans, a cattle, sheep, treatment, profilaktikas
15
Elmi-praktik jurnal
bAyTArlıq
XV əsrdə bu xəstəliyin epizootiyası Av-
ropa və Sibirdə heyvandarlığa çox ağır
zərbə vurmuşdur.
Rus təbiblərindən S.S.Andreyevski
(1786-1789) qarayara xəstəliyinə tutulmuş
heyvandan götürdüyü materialı özünə yolux-
durmuş, bununla xəstəliyin heyvan və insan
üçün ümumi olduğunu qəti sübut etmiş və
xəstəliyin əsasən Sibirdə öyrənilməsini nə-
zərə alaraq ona “Sibir yarası” adı vermişdir.
Rusiyanın Avropa hissəsində 1864-cü
ildə 90 min heyvan, 1875-ci ildə Sibirdə
100 min at, 1879-cu ildə isə Rusiyanın
cənub hissəsində 125 min qoyun həmin
xəstəlikdən tələf olmuşdur. Hər il bu xəs-
təlikdən külli miqdarda kənd təsərrüfatı
heyvanlarının tələf olması ilə bərabər, in-
sanlar da xəstələnirdilər.
Ədəbiyyat məlumatına görə hazırda qa-
rayara Yer kürəsinin bütün qitələrində
müşahidə olunur.
MBD ölkələrində heyvanların ildən-ilə
kütləvi peyvənd edilməsi qarayara xəstə-
liyinin kəskin surətdə azalmasını təmin et-
mişdir. Lakin qarayara törədicisinin spor
halında xarici mühitdə (yemdə, suda) çox
davamlı olması, onların torpaqda 50 ildən
də artıq yaşaması, həmişə qarayara xəstə-
liyinin baş verməsi təhlükəsi yaratdığı üçün
bu xəstəlik baytarlıq və səhiyyə mütəxəs-
sislərinin, həm də bu sahədə çalı şan alimlərin
diqqət mərkəzində olmalıdır.
Xəstəliyin törədicisi (Bas. anthracis)
çöpşəkilli, qram müsbət boyanan, spor və
qılaf əmələ gətirən hərəkətsiz mikroblardır.
Qılafı, adətən, qarayara ilə xəstələn-
miş heyvanın orqanlarından, yaxud onların
qanından və törədicinin köhnə (bir neçə
günlük) kulturasından hazırlanmış yaxma-
larda mikrobun sporlaşmış forması aydın
görünür.
Qarayara törədicisi fakultativ aerob qrup
mikroblara aiddir. Onlar süni qida mühi-
tində, oksigen çox olan şəraitdə daha yaxşı
yetişirlər. Oksigen olmayan şəraitdə ye-
tiş mə zəif olur.
Bu mikrobların süni qida mühitində yaxşı
yetişməsi üçün optimal temperatur 35-37°C,
ph isə 7,2-7,6 olmalıdır.
Qarayara çöpləri orqanizmdən kənarda,
neytral, zəif qələvi və oksigen olan şəraitdə
15-42°C temperaturda oval formalı spor əmə-
lə gətirir. Mikrobun spor forması xarici mü-
hit amillərinin təsirinə olduqca davamlıdır.
Bunlar torpaqda, yemdə, peyində uzun
müddət, xüsusən suda uzun illər qala bilir.
Sporlar 120-140°C teperatur və quru şəraitdə
2-3 saatda, avtoklavda 110°C-də 5-10 dəq.
qaynatdıqda 1 saat müddətində məhv olur.
Dezinfeksiyaedici maddələrdən 5%-li xlorlu
əhəng məhlulu, 4%-li formaldehid məhlulu,
10%-li xloramin məhlulu və 10%-li qaynar
natrium qələvisi məhlulla rından istifadə
etmək əhəmiyyətlidir.
Azərbaycanda qarayara xəstəliyinə görə
qeyri-saglam məntəqələrdə həmin infeksiya
ilə mübarizə məqsədilə tədbir lərin aparılması
və natrium hipoxloritin köməyi ilə antra-
koid (3%-li fəal xlor) və qarayara STİ vak-
sin ştammı sporlarının (10%-li fəal xlor)
zərərsizləşdirilməsi öyrənilmişdir (Ə.A.Ən-
nağıyev, C.M.Daşdəmirov, H.A.Rəhimova,
A.H.Yusifov, Q.H.Dilbazi).
Tərkibində 8% fəal xloru olan DP-2 pre-
paratı, 3%-li yodez və s. mikrobun zərər-
sizləşdirilməsində yaxşı nəticə verir.
Qarayara xəstəliyi bütün növ kənd
təsərrüfatı heyvanlarına yoluxur. Lakin qa-
ramal, davar, at, dəvə və şimal maralları bu
xəstəliyə daha çox, donuzlar isə az həs sas-
dırlar. Qarayara ilə ətyeyən vəhşi heyvanlar
da xəstələnirlər. Yaşlı it və pişiklərin xəs-
tələnməsinə nadir hallarda təsadüf olunur, it
küçükləri isə qarayaraya çox asan yoluxur-
lar. Quşlar təbii şəraitdə bu xəstəliyə həssas
deyildir.
Qarayaranın kliniki əlamətləri xəstəli yin
formasından, törədicisinin virulentli yindən,