1
SS
S
Soo
o
offffiiii H
H
H
Hwwwwm
m
m
miiiid
d
d
d Q
Q
Q
Qwwwwbb
b
biiiirrrriiiissssttttaaaan
n
n
nllll\\\\```
`\\\\
SS
S
Soo
o
ollll```
`u
u
u
un
n
n
nR
R
R
Rwwwwn
n
n
nggg
gllllwwwwrrrrllllwwww W
W
W
Wkk
k
kssss O
O
O
Ollllu
u
u
un
n
n
nm
m
m
mu
u
u
u]]]] +
+
+
+m
m
m
m^
^
^
^rrrr
Mwnbw: Azerbaijan International Jurnal\, AI 13.1 (Yaz 2005)
© Azerbaijan International 2005
Sofi Hwmid yaln\z Azwrbaycanda deyil, ^mumilikdw d^nyan\n hwr hans\ bir yerindw
m=vcud olan wn bwnzwrsiz qwbiristanl\qd\r. Bunu s=ylwywrkwn he[ bir m^bali`wyw yol
vermirik. Zwnnimizcw, insan hwyat\n\ twsvir etmwk ^[^n mwnal\ simvollar\n se[ilmwsi,
onlar\n qwbir da]lar\na hwkk edilmwsi vw sol`un rwnglwrlw boyanmas\ [ox nadir bir
twcr^bwdir.
B^t^n ba]qa qwbiristanl\qlar kimi, Sofi Hwmid dw =l^mlw ba`l\ fikirlwrin vw ona olan
m^nasibwtlwrin twrzlwrinin saxland\`\ bir yerdir. Bu yer adam\ oxuma`a cwlb edwn a[\q
bir tarixi kitabd\r. Azwrbaycan\n k^lwyin sovurdu`u bir ne[w akrl\q d^zwnlik
sahwsindw wsrlwr boyu formala]m\] xalq inamlar\, din, millwt[ilik, siyaswt, iqtisadiyyat,
twhsil vw hwtta wsrlwr boyu formala]m\] dil vw wlifban\n istifadwsi ilw ba`l\ meyl vw
dwyi]ikliklwr swnwdlw]dirilmi] halda [ox cwm ]wkildw yay\lm\]d\r.
Bu mwnada Sofi Hwmid folklor[ular ^[^n wsl cwnnwtdir. Qwbir da]lar\n\n =yrwnilmwsi
regiondak\ inam sistemi ilw ba`l\ geni] twswvv^r yarad\r. Hwqiqwt isw ondan ibarwtdir
ki, bu yer haqda hwlw dw he[ bir folklor[u bir mwqalw [ap etdirmwmi]dir. Bu b=y^k
swrvwtw diqqwt yetirilmwmwsi vw ictimai elm sahwsindw [al\]an alimlwr twrwfindwn
etinas\z m^nasibwt bizi twwcc^blwndirdi.
Belw ayd\n oldu ki, bunun cavab\ [ox sadwdir: Sofi Hwmid qwbiristanl\`\nda Sovet
d=vr^ndw twdqiq olunmas\ qada`an edilmi] iki mwswlwyw toxunulmu]dur. M^stwqillik
wldw edildikdwn sonra isw maliyyw [at\]mazl\`\ swbwbindwn rwsmi swviyywdw [ox az
sayda sahw twcr^bwsi apar\lm\]d\r. Sovet d=vr^ndw millwt[ilik vw din, x^susilw dw pan-
t^rkizm vw pan-islamizm twsiri alt\nda olan sahwlwr twdqiq olunmam\] qal\rd\. Belw ki,
Stalinin hakimiyywti d=vr^ndw bir s\ra folklor[ular bu kimi sahwlwri twdqiq etdiklwrinw
g=rw hwyatlar\n\ itirmi]lwr.
2
Nwticw etibarilw Sofi Hwmid elmi twdqiqat ^[^n qada`an olunmu] sahwyw [evrilmi]di.
Wlbwttw qwbiristanl\`\ ziyarwt etmwk m^mk^n idi, amma ^mumilikdw alimlwr bilirdilwr
ki, bu kimi m=vzular ^zwrindw i]lwmwyw cwhd edwrlwrsw onda gwlwcwk fwaliyywtlwrini
inki]af etdirw bilmwywcwklwr. Bununla da alimlwr aras\nda =z^n^ senzura norma hal\n\
alma`a ba]lad\. Hwqiqwtwn dw Sofi Hwmiddw yaln\zIslam vw millwt[ilik m=vzular\
[wr[ivwsindw d^zg^n twhlil aparmaq m^mk^nd^r.
Amma bu o demwk deyil ki, Sofi Hwmiddw minlwrlw qwbir da]lar\n\n yan\ndan
ke[dikcw m^xtwlif inam n=vlwrinw rast gwlmwywcwkswn. Burada siz animizm,
kommunizm, ]iw Islam\ vw s. kimi qeyri-adi xalq inamlar\n\n m^xtwlif n=vlwrini a]kar
edwcwksiniz.
Bildiyimizw g=rw bu birinci dwfwdir ki, Sofi Hwmid haqq\nda hwr hans\ bir dildw, istwr
azwrbaycan, istwr rus, istwrsw dw ingilis dillwrindw bir mwqalw [ap olunur. &mid edirik
ki, bizim g=rd^y^m^z i] digwrlwrini dw, istwr azwrbaycanl\lar\, istwrsw dw wcnwbilwri bu
yer barwdw daha dwrin ara]d\rmalar aparma`a hwvwslwndirwcwk.
A
A
A
A[[[[\\\\qq
q
q H
H
H
Haaaavvv
vaaaa A
A
A
Alllltttt\\\\n
n
n
nd
d
d
daaaa IIIIn
n
n
nccccwwwwsssswwwwn
n
n
nwwwwtttt M
M
M
Mu
u
u
uzzzzeeeeyyy
yiiii
Sofi Hwmid qwbiristanl\`\ ilk bax\]dan insana a[\q hava alt\ndak\ incwswnwt muzeyini
xat\rlad\r. Burada da] ^zwrindw [ox vaxt dizayn cwhwtdwn [ox primitiv ]wkildw hwkk
olunmu] vw a[\q rwnglwrlw boyanm\] [oxlu sayda simvollar vard\r. Sofi Hwmid
]wxsiyywtin vw fwrdiliyin zwfwrini twmsil edir vw bu cwhwtdwn bu wrazi x^susilw maraql\
vw twqdirwlayiqdir. Qwbiristanl\q boyunca gwzmwk sanki xwzinw ovuna [\xma`\
xat\rlad\r, [^nki burada gwzwrkwn =z^nw daima “bu insan kim olub,” “bu simvol vw ya
obyekt nwyi bildirir,” “bu insan\ twsvir etmwk ^[^n niyw mwhz bu simvoldan istifadw
edilib?” kimi suallar verirswn.
Sofi Hwmid bir [ox swbwblwrw g=rw nadir bir yerdir. Bura Azwrbaycandak\ ba]qa
qwbiristanl\qlar\n he[ birinw bwnzwmir, [^nki burada etnoqrafik, dini vw hwtta
kommunist motivlwrini =z^ndw birlw]dirwn bir [ox meyl vw ^slublar qar]\-qar]\yad\r.
B^t^n bunlar xalq mwdwniyywtinin vw twxwyy^r^n^n mwhsuludur. Sovet d=vr^ndw
kommunist hakimiyywti wnwnwvi dini islam\n wsaslar\n\ zwiflwtmi], bununla da yas
swnwtindw xalq twxwyy^r^n^n vw milli mwdwniyywtinin wks olunmas\na twkan
vermi]dir.
+twn wsr wrzindw Azwrbaycan tarixinin wn wsas xarakterik x^susiyywtlwrindwn biri siyasi
sistemin bir ard\c\l olaraq ne[w dwfw dwyi]ilmwsidir. Bir daha qeyd edwk ki, bu
qwbiristanl\`\n ayd\n nwzwrw [arpan x^susiyywtlwrindwn biridir. Azwrbaycanda Sovetw
qwdwrki d=vr (1920-ci ilw qwdwr) Islamla xarakterizw olunur. 1930-cu illwrw qwdwr,
3
Sovet hakimiyywtinin wn kwskin d=vr^ndw mwscidlwrin vw kilswlwrin bir [oxu
partlad\lm\]d\. Ateist bir d=vlwt yaratmaq mwqswdi qar]\ya qoyulmu]du. Mwswlwn,
Bak\n\n wn tan\nm\] ibadwt yerlwrindwn olan Bibi Heybwt Mwscidi vw Aleksandr Nevski
Rus Provaslav Kilswsi 1930-cu illwrin wvvwllwrindw da`\d\lm\]d\. Dinw qar]\ rwsmi
m=vqeyin olmas\na baxmayaraq, Sofi Hwmid s^but edir ki, hwmin d=vrdw cwmiyywtdw
dinw qar]\ ikili m^nasibwt davam etmwkdw idi. Burada Sovet d=vr^ndw Allaha inam\n
m=vcud oldu`unu s^but edwn [oxlu qwbirlwr vard\r.
D
D
D
Diiiin
n
n
niiii M
M
M
Mwwwwzzzzm
m
m
mu
u
u
un
n
n
n
Sofi Hwmid fenomenini dwrk etmwk ^[^n orada olan qwbir da]lar\n\ Islamda m=vcud
olan =l^m vw dwfnlw ba`l\ inamlar kontekstindw twhlil etmwk vacibdir. Islam =l^mdwn
sonra qwbrin wbwdilw]dirilmwsini alq\]lam\r. Burada g=stwrilir ki, qwbir yaln\z insan
cisminin bu fani d^nyada m^vwqqwti s\`\naca`\d\r. Insan d^nyas\n\ dwyi]wndw onun
ruhu o biri d^nyaya k=[^r. Onun bu d^nyan\n twkindw qwbir =z^ dw daxil olmaqla
qalan b^t^n qal\qlar\ isw, torpa`a qar\]mal\ vw twdricwn yox olmal\d\r.
Islam qanununa wsaswn qwbirlwr sadw olmal\, qwbir da]\ isw [ox b=y^k olmamal\d\r.
Wnwnwvi olaraq qwbirin ^st^nw b=y^k da] par[as\ndan ibarwt ba] da]\ qoyulur
(twxminwn bir metr h^nd^rl^y^ndw) vw onun ^zwrindw =lwn ]wxsin ad\, do`um vw
=l^m tarixlwri qeyd olunur. Adwtwn qwbir da]\na Qurandan bir ne[w aywlwr da qeyd
olunur.
Bir [ox cwmiyywtlwrdw oldu`u kimi wzizlwrinin qwbrini adwtwn wn yax\n qohumlar
ziyarwt edir. Bwzwn nwvwlwr dw bu wnwnwni davam etdirir, lakin n=vbwti nwsil bunu
etmwyi twrgidir vw qwbir dw unudulur. Islam n=qteyi nwzwrindwn bu [ox twbii bir
prosesdir. Islam qwbrin uzun m^ddwt saxlanmas\n\n wleyhinwdir. Bir ne[w nwsil
dwyi]ildikdwn sonra qaz\lm\] vw qwbrin ^st^nw at\lm\] torpaq yerw [=kmwli vw yenw dw
yerin h^nd^rl^y^ nisbwtinw gwlib [atmal\d\r. Bwzwkli qwbir da]lar\n\n, tabutlar\n vw ya
dwbdwbwli mavzoleylwrin d^zwldilmwsi twkwbb^r wlamwti olaraq g^nah hesab edilir.
Lakin bu o demwk deyildir ki, m^swlman liderlwri he[ dw bwzwkli qwbirlwr tikmwmi]lwr.
Orta wsrlwrdw ]ahlar\n =zlwri vw ailw ^zvlwri ^[^n bwzwkli mavzoleylwr tikdirdiklwri
haqda [oxlu dwlillwr vard\r. Mwswlwn, 12-ci wsrdw Nax[\vanda tikilmi] M=minw Xatun
T^rbwsi vw ya Aqrada (Hindistan) in]a edilmi] Tac Mahal Mwqbwrwsi orta wsrlwr
m^swlman din adamlar\ aras\nda m=vcud olmu] belw meyllwrw wn yax]\ n^munwlwrdir.
Bununla belw bu c^r hallar kral, ]ah vw ya totalitar despotlar ^[^n xarakterik idi vw
sadw whali aras\nda geni] yay\lmam\]d\.
4
&mumiyywtlw sadw insanlar ^[^n olan qwbiristanl\qlar Islam qaydalar\na tam sadiq
qalm\]d\r. Sovet d=vr^nw qwdwr Azwrbaycanda olan demwk olar ki, b^t^n
qwbiristanl\qlar xarici g=r^n^]cw [ox sadw idilwr. Belw wnwnwvi qwbiristanl\qlar
Azwrbaycanda hwlw dw m=vcuddur. Onlar sanki [oxlu qwbir da]lar\ olan a[\q bir
sahwyw bwnzwyir. Bu qwbirlwrin hwrwsi bir vwziyywtdw – bwzisi yeni, bwzilwri isw qwbir
da]\n\n ^zwrindw ba] qald\ran ]ibyw vw ya yax\nl\qda bitwn dwvw tikan\ vw kwtyan
kollar\ndan m^wyywn oldu`u kimiqwdimdir. Bwzilwri torpa`\n i[inw [=km^], bir twrwfw
wyilmi] vw ya art\q a]m\]d\r. Vurulan nax\] vw yaz\lar k^lwk vw su ilw yuyularaq [ox
[wtinliklw oxunan vwziyywtw d^]^b.
Belwliklw belw m^swlman qwbiristanl\qlar\nda deyw bilwrswn ki, qwbirlwri “nwsillwrw”
g=rw fwrqlwndirw bilwrswn: 1) d^z, h^nd^r yenicw da] karxanas\ndan yonulub
[\xar\lm\] a[\q, a[\q qwhvwyi rwngli da]lar\ olan “cavan” qwbirlwr, 2) boz vw azac\q
da`\lm\] “orta ya]l\” qwbir da]lar\, 3) qaralm\] vw bir twrwfw wyilmi] “ya]l\” qwbir
da]lar\, 4) topal “uzun=m^rl^lwr” vw nwhaywt 5) [ox hisswsi yerin alt\na getmi] “=lm^]
qwbirlwr.”
R
R
R
Rwwwwn
n
n
nggg
g
Rwnglwr Sofi Hwmiddw bir az ba]qa twrzdwdir. Hwr ]eydwn wvvwl qwbir da]lar\n\n bir
[oxu a[\q rwnglwrlw, x^susilw dw mavi, ya]\l vw sar\ rwnglw rwnglwnmi]dir.Bwzi qwbir
da]lar\ [oxrwnglidir. Bunlar\n bwzilwri hwtta tropik Afrika incwswnwtini xat\rlad\r.Hwtta
k=hnw qwbirlwrin bwzilwrindw dw rwng izlwri qalm\]d\r. Bu x^susiyywtlwr
kommunizmdwn wvvwlki d=vrw aiddir vw g=r^n^r burada yerli whalinin etnoqrafik
x^susiyywtlwrinin twsiri vard\r.
Y
Y
Y
Yoo
o
on
n
n
nu
u
u
ullllm
m
m
mu
u
u
u]]]] F
F
F
Fiiiiqq
q
qu
u
u
urrrrllllaaaarrrr
Sofi Hwmiddw qwbir da]\n\n m^xtwlif yerlwrindw vw ba] da]\nda =lm^] ]wxsin cinsini,
maraq dairwsini vw ya pe]wsini ifadw edwn fiqurlar i]lwnmi]dir. Mwswlwn, wgwr bu ]wxs
ov[u olmu]dursa onda onun qwbir da]\nda t^fwng, dwniz[i olmu]sa gwmi, s^r^c^
olmu]sa avtobus ]wkli [wkilir.
SS
S
Su
u
u
urrrrwwwwttttllllwwwwrrrr
Sofi Hwmidin twkrarolunmazl\`\ ondan ibarwtdir ki, m^swlman qwbiristanl\qlar\nda
insan vw heyvan twsvirlwrinin [wkilmwsi xarakterik deyil. Islam twsviri swnwtindw yaln\z
bitki ]wklinin (g^l, ot vw a`ac ]wkillwri) [wkilmwsinw icazw verilir. Bu hwqiqwtdir ki,
Islamda insan vw heyvan twsvirlwri vard\r. Buna misal Orta wsr kitablar\ndak\
miniat^rlwri g=stwrmwk olar. Bununla belw bu c^r twsvirlwr yaln\z kitablarda m^mk^n
idi.
5
Insanlar\ vw heyvanlar\ twsvir edwn heykwltwra]l\q i]lwri ciddi surwtdw qada`an
olunmu]du, [^nki onlar b^tpwrwst dinlwrw xas x^susiyywt hesab olunurdular. Buna
g=rw dw heykwltwra]l\q i]lwrindw insan vw ya heyvan twsviri Islam\ inkar etmwk vw
b^tpwrwstlik dininw sitayi] etmwyw bwrabwr idi. Orta wsrlwr d=vr^ndw belw ]wxs murtwd
adlan\rd\ vw =l^mw mwhkum edilirdi.
Insan ]wkillwrinin twsviri vw hwm[inin qwbir da]lar\nda qoyulumu] foto ]wkillwr vw
oyma i]lwrw Islamda icazw verilmir. Qwbir insan bwdwni ^[^n m^qwddws vw istirahwt
yeri hesab olunurdu. Islama g=rw Qiyamwt g^n^ndw b^t^n =l^lwr dirilwrwk
qwbirlwrindwn qalxacaq vw Allah\n qar]\s\nda etdiklwri g^nahlara g=rw cavab
verwcwklwr.
Lakin Sofi Hwmiddw olan qwbirlwrdw [ox vaxt =lwn adam\n wksi twsvir olunmu]dur.
Burada hwtta Qorba[ovun hakimiyywtindwn bir az wvvwlki Sovet d=vr^nw (twxminwn
1980-ci illwr) xas olan qara ba] da]lar\ vard\r. Bu ba] da]lar\nda arxa vw qar]\ twrwfdw
=lm^] ]wxsin tam =l[^l^ wksi oyulmu]dur. Belw tip ]wkillwr yaln\z Sofi Hwmidlw
mwhdudla]m\r.
H
H
H
Heeeeyyy
yvvv
vaaaan
n
n
nllllaaaarrrr
Islamda heyvan heykwllwrinin vw ya qrav^rlwrinin qada`an olunmas\na baxmayaraq,
burada siz [oxlu heyvan twsvirlwrinw rast gwlw bilwrsiniz. Mwswlwn, burada karvan
]wklindw twsvir olunan [oxlu sayda dwvw ]wkillwri vard\r. O zamanlar Azwrbaycan
]wrqlw qwrb vw eyni zamanda ]imalla cwnub aras\ndak\ ticarwt yollar\n\n qov]a`\
rolunu oynam\]d\r vw buna g=rw dw dwvwdwn nwqliyyat vasitwsi kimi istifadw dw geni]
yay\lm\]d\.
D
D
D
Dwwwwvvv
vwwwwllllwwwwrrrr
Sofi Hwmidin m^qwddws ziyarwtgah kimi m=vcud olmas\n\n k=k^ndw dwvwlwrdwn
nwqliyyat vasitwsi kimi istifadw ilw ba`l\ bir rwvaywt dayan\r. Bu rwvaywtw g=rw Sofi
Hwmid 14-c^ wsrdw molla kimi bu regiona gwlmi] bir Wrwb taciri olmu]dur. Rwvaywtw
g=rw Sofi Hwmid =l^m^n^n yax\nla]d\`\n\ anlayanda =z swyahwt yolda]lar\na tap]\r\r
ki, onu dwvwsinin istirahwt etmwk ^[^n dayand\`\ yerdw basd\rs\nlar. Buna g=rw dw
dwvwlwr [ox vaxt orada olan qwbir da]lar\n\n bir [oxunda twsvirlwrin twrkib hisswsi
kimi qeyd olunub. Dwvwlwr hwm[inin m^swlmanlar\n Mwkkwyw ziyarwt zaman\ dw wsas
nwqliyyat vasitwsi rolunu oynam\]d\r.
Qwbirlwr ^zwrindw [wkilmi] dwvw twsvirlwrindwn wlavw hwywtdw Sofi Hwmid piri yerlw]wn
yerdw da]dan bir dwvw heykwli vard\r. Bu heykwl wtraf\nda bwzi adwtlwr formala]m\]d\r.
Mwswlwn, belw bir inam vard\r ki, wgwr hamilw qala bilmwywn qad\n hwmin dwvwnin
6
alt\ndan ke[irsw, onda hamilw qalar. Bunun ^[^n o, dwvwnin alt\ndan ^[ dwfw
ke[mwlidir. Dwvwlwrdwn ba]qa siz qwbirlwr ^zwrindw [oxlu at twsvirlwri dw g=rw
bilwrsiniz. Burada ywhwrlwnmi] vw ya faytona ba`lanm\] at rwsmlwri vard\r. Burada
hwm[inin da` maral\ vw ya qoyun twsvir olunan twbiwt swhnwlwri dw vard\r. Bwzi
hallarda inwk twsvirinw dw rast gwlw bilwrsiniz. Wgwr ]wxs cavan ya]da vwfat etmi]sw,
onda onun qwbri ^zwrindw bir c^t mwhwbbwt qu]u g=rw bilwrsiniz. Bu isw hwmin ]wxsin
=l^mdwn daha [ox toy ilw wlaqwlwndirilmwsinw dwlalwt edir.
IIIIllllaaaan
n
n
nllllaaaarrrr
Azwrbaycanda ilanlara sitayi] islama qwdwrki d=vrw twsad^f edir. Bu animist inanclar
qwdim albanlar vw orta wsrlwr t^rk tayfalar\ aras\nda yay\lm\]d\. Islama qwdwrki d=vrdw
ilan bwzi qwdim tayfalar\n totemi idi. Qwdim t^rklwrin bayraqlar\nda ilanlar\n vw
wjdahalar twsvirlwr olunurdu. Bir [ox kwndlilwr hwlw dw ilan\ m^qwddws hesab edirlwr.
Sofi Hwmiddw qwdim wfsanwlwrin twsiri hwlw dw a[\q-ayd\n g=r^n^r. Islamaqwdwrki
d=vrdw m=vcud olan inanclar hwlw dw yerli whali aras\nda qalmaqdad\r. Mwswlwn, Sofi
Hwmid qwbiristanl\`\n\n yax\l\`\nda ya]ayanlar ilanlar\ m^qwddws hesab edirlwr. Onlar
inan\rlar ki, wgwr swn ruhwn pak insansansa, qwbiristanl\qda olan ilanlar swnw
toxunmayacaqlar. {ox vaxt onlar evlwrini ilandan qorumaq ^[^n Sofi Hwmidin
torpa`\ndan g=t^r^b evlwrinw apar\rlar.
&zwrindw hwtta ilan rwsmlwri hwkk olunmu] qwbir da]lar\ da vard\r. Bu twsvirlwri
g=rwndw biz [ox twwcc^blwndik. Ilk a`l\m\za gwlwn bu oldu: “Yaz\q adam, ywqin onu
ilan [al\b.” Lakin qwbrw daha diqqwtlw baxanda g=rd^k ki, hwmin rwsmdw ilan\n
qar]\s\na bir qab s^d qoyulub. Bu qabdak\ ilandan al\nm\] zwhwr idimi? Bu adam
ilanlara baxan olubmu? Bir zamanlar Ab]eron yar\madas\nda ilan fermas\ vard\ vw
burada ilanlar yeti]dirilirdi ki, sonradan onlar\n zwhwrindwn m^alicwvi mwqswdlw
istifadw etsinlwr.
Da] yonanlar\n birindwn qwbir da]lar\n\n ^zwrindw olan ilan rwsmlwrinin nw mwqswdlw
[wkildiyini soru]duqda, o bizw hwmin ]wxsin ilandan qorxmad\`\n\ vw onun o qwdwr
qay`\ke] vw nwzakwtli oldu`unu vw buna g=rw dw sanki ilan\n onun wlindwn yemwk
yeyw bilwcwyini s=ylwdi.
G=y[wk Fatma, Ov[u Pirim vw Taxta Q\l\nc adl\ azwrbaycan xalq na`\llar\nda biz
ilanlar\n vw bu kimi varl\qlar\n m^sbwt ]wkildw twsvir olundu`u animist inanclar\n
izlwrinw rast gwlw bilwrik.
7
T
T
T
Twwwwkk
k
krrrraaaarrrr
Minlwrlw qwbrin yerlw]diyi Sofi Hwmiddw hwr bir qwbrin =z^nwmwxsus oldu`unu
fikirlw]w bilwrswn. Wlbwttw ki, dizayn cwhwtdwn m^xtwliflik vard\r. Hwr ]eydwn wvvwl
qwbir da]\n\n 6 twrwfi i]lwnmi]dir: ba] da]\n qar]\ vw arxa twrwflwri, ^stwgwl qwbir
da]\n\n d=rd twrwfi vw wn yuxar\ ^st^. Bu o demwkdir ki, qwbir da]\n\ i]lwywn rwssam 6
twrwfi wsasl\ vw uy`un ]wkildw i]lwmwlidir. Buna g=rw dw simvollar\n bir [oxunun
twkrarlanmas\ he[ dw twwcc^bl^ deyil.
Da] yonanlardan biri bizw dedi ki, adamlar qwbir da]\ sifari] edwndw digwr qwbir
da]lar\na bax\r vw onlar\n i[wrisindwn =z qohumlar\n\n qwbirlwri ^[^n twsvirlwr
se[irlwr. Mwswlwn, 20-ci wsrin ortalar\na mwxsus qad\n qwbirlwrinin [oxunda sadw tiki]
ma]\n\, boyunba`\ vw s\r`alar twsvir olunub. Wlbwttw ki, bu twsvirlwr m^xtwlif ]wkildw
[wkilw bilwr, lakin mwzmun [ox vaxt eyni qal\r. Ki]i qwbirlwrininin ^zwrindwki
twsvirlwrdw, g=r^n^r, qad\n qwbirlwrindwkinw nisbwtwn daha [ox m^xtwliflik vard\r. Bu
onunla izah oluna bilwr ki, ki]ilwr ^[^n daha [ox pe]w m=vcud oldu`u halda qad\nlar
wsaswn evlw ba`l\ olurdular.
Y
Y
Y
Yaaaazzzz\\\\llllaaaarrrr
Sizin Sofi Hwmidi ziyarwt edwrkwn orada m=vcud olan dwrin mwnan\ anlamaq ^[^n nw
azwrbaycan, nw rus, nw dw wrwb dilini bilmwnizw ehtiyac yoxdur. Lakin =z^n^zlw bu
dillwrdwn birini bilwn ]wxs g=t^rswniz, bu swfwrinizi daha mwnal\ edwcwk vw buran\
daha dwrindwn dwrk etmwyw k=mwk edwcwk. Azwrbaycanda tipik qwbirda]lar\nda
Qurandan yaz\ vw dualar twsvir olunur. Lakin Sofi Hwmiddw siz hwm[inin Nizami
Gwncwvi, Hafiz }irazi vw +mwr Xwyyam kimi orta wsr Azwrbaycan vw ya }wrq ]airlwrinw
mwxsus d^nywvi yaz\lara da rast gwlw bilwrsiniz. D^nyas\n\ dwyi]mi] ]wxsin dostlar\ vw
qohumlar\, x^suswn dw valideynlwri vw u]aqlar\ [ox vaxt bu misralar\
=z^n^nk^lw]dirirdilwr. Bu yaz\lar wsaswn azwrbaycan dilindw kiril, lat\n vw ya wrwb
wlifbas\nda yaz\lm\]lar.
Burada yaz\lm\] ]er par[alar\n\n bwzilwri vwfat etmi] ]wxsin n^munwvi x^susiyywtlwrini
twrwnn^m edir. }er par[alar\n\n digwrlwri isw hwyat\n faniliyi barwdw fwlswfi fikirlwri wks
etdirir vw ya hwyat\n ba]a [atmas\ ilw ba`l\ pe]man[\l\q hissini vw ya ]wxsin hwyat\n\n
faciwvi sonluqla bitidiyini ifadw edir.
Islama aid olan yaz\lar adwtwn wrwb dilindwdir. Lakin demwliyik ki, Sofi Hwmiddw wrwb
dilindw yaz\lm\] yaz\lar [ox vaxt qeyri dwqiqdir vw hwrf swhvlwri [oxdur.
Qurandan g=t^r^lm^] tipik yaz\lara: “Allah birdir Mwhwmmwd dw onun Rwsuludur” vw
ya “Allah rwhmwt elwsin” ifadwlwri daxildir.
8
Bwzwn Allaha aid olan wlamwtlwr dw twsvir olunurdur, mwswlwn:
Bismillahirrahmanirrahim,
Qul h^vwllahu whwd, Allahus samwd,
Lwm ywlid vw lwm yulwd,
Vw lwm ywkul lwhu kufuvwn whwd. (Wrwbcw)
Bwzilwri Allahdan ba`\]lanmalar\n\ dilwyirlwr:
Qurana ba`\]la,
Lutfi kwrwm et,
Mwhwmmwdi Mustafaya ba`\]la!
Bwzi ifadwlwr =l^mdwn sonrak\ hwyat\n daha yax]\ oldu`undan xwbwr verir:
Axirwt evin, yerin m^barwk,
Allah\n h=km^d^r, gwlwnlwr gedwr,
Haqq yoluna swfwrin m^barwk.
A
A
A
A```
`\\\\ vvv
vwwww }}}
}iiiikk
k
kaaaayyy
ywwwwttttllllwwwwrrrr
Sofi Hwmiddw siz =l^mdwn sonrak\ hwyat\ rwdd edwn says\z-hesabs\z ifadwlwrw dw rast
gwlw bilwrsiniz. Belw ki, bu ifadwlwrdw =l^m^n onlar\n yaxas\n\ haqlad\qlar\ndan
]ikaywt ifadw olunur, x^susilw dw wgwr =l^m vaxts\zd\rsa vw ya qwza vw ya faciw
nwticwsindw ba] vermi]sw. Wgwr burada Islam qaydalar\na ciddi ]wkildw riaywt edilswydi,
bu ifadwlwrin yaz\lmas\na yol verilmwzdi.
Mwswlwn, biz burada bir-birilw wlaqwli be] qwbrw (ana vw d=rd q\z\) rast gwldik.
G=r^n^r onlar ham\s\ eyni g^ndw - 15 noyabr, 1986-c\ il tarixdw faciwvi surwtdw hwlak
olmu]lar. Bu qwbirlwrin hwr birinin ^zwrindw yaz\ vw ]er par[alar\ vard\r, amma onlar\n
he[ biri bu ailwnin ^zvlwrinin hwyat\na son qoymu] faciwvi hadiswdwn xwbwr vermir.
Anan\n qwbri ^zwrindw:
Fwlwk ba`lad\ g=z^m^,
Deyw bilmwdim s=z^m^,
Bir dwstw g=zwl q\z\m\,
Yan\mda g=rwn a`las\n.
Bir ya]l\ q\z\n\n qwbri ^zwrindw:
Dil a[mad\m atam ilw dan\]am,
Xwstw olmad\m dwrdim hal\m soru]a,
9
{wrxi-fwlwk bizi sald\ bu i]w,
Mwzar\m ^st^nw baxan a`las\n.
D=rd ya]l\ q\z\n\n qwbri ^zwrindw:
K=rpwydim, hwlw dw bwlwkdw,
&rwk da]a gwldi, g=rd^m fwlwkdw,
Anam da, bac\m da mwnlw birlikdw,
Mwzar\m ^st^nw gwlwn a`las\n.
Alt\ ya]l\ q\z\n\n qwbri ^zwrindw:
D^nyaya g=z a[mad\m,
He[ nw g=rmwdim,
Atadan, anadan mwn he[ doymad\m,
{wrxi-fwlwk zal\m imi], bilmwdim.
On alt\ ya]l\ q\z\n\n qwbri ^zwrindw:
Yaz\q atam elwr dilwk,
Bu qwm qoymaz bizi g^lwk,
Demwdimmi [wrxi-fwlwk,
Bu d=vran\ pozar bir g^n.
Digwr qwbirlwrdw hwyat\n fani oldu`u barwdw yaz\lar vard\r. Qwbir da]\nda boyunba`\
vw s\r`a [wkilmi] bir qad\n (1957-1982) mwzar\n\n ^zwrindw belw yaz\lm\]d\r:
Burda bildim, d^nya yalan d^nyad\
Verdiyini geri alan d^nyad\
Bir dw g=rd^n fwlwk vurdu, da`\td\,
{oxlar\n\ dwrdw salan d^nyad\.
Vw ya:
Wcwl ]wrbwtini i[mwywn insan olmaz,
Tuta d^nyan\ twbib, dwrdinw dwrman olmaz,
Daha axtarmay\n mwni bac\lar\m,
Bu d^nyaya gwlib getmwywn insan olmaz.
K
K
K
Koo
o
om
m
m
mm
m
m
mu
u
u
un
n
n
niiiizzzzm
m
m
miiiin
n
n
n T
T
T
Twwwwssssiiiirrrriiii
Sofi Hwmiddw olan abidwlwrin [oxu Sovet d=vr^ndw qoyulub vw Sovet ^slubunu wks
etdirir. SSRI rwsmi ateist d=vlwti oldu`undan o Azwrbaycanda ateizm kommunist
10
ideologiyas\n\ vw d^nywvi mwdwniyywti wks etdirirdi. Sofi Hwmid qwbiristanl\`\ hwmin
d=vrdw Islam twsirinin zwiflwdiyinin s^butudur.
Sovetlwr ]wxsiyywtw vw liderlwrw pwrwsti]i twrwnn^m edirdilwr. Onlar “wmwk qwhrwman\”
hesab etdiklwri ]wxslwrw kwndli vw fwhlwlwrw h=rmwt edir vw onlar\ mw]hurla]d\r\rd\lar.
Bu mw]hur ]wxsiyywtlwrin an\lmas\ heykwltwra]l\q i]lwrindw, mwzar abidwlwrindw vw
qwbir da]lar\nda ayd\n g=r^n^r. Bu kimi ideologiyan\n twsiri Azwrbaycanda m^swlman
qwbiristanl\qlar\nda da g=r^n^r. Whwngda]\ndan yonulmu] sadw qwbir da]lar\n\n
wvwzinw h^nd^r pedestall\, be] gu]wli Sovet ulduzu vw vwfat etmi] ]wxsin ]wkli vw ya
pe]wsi ilw ba`l\ simvollar [wkilmi] qwbirlwr meydana gwldi.
Maddi d^nyaya pwrwsti] kultu Sovet ideologiyas\na xas bir ]eydir. Kommunistlwr ruha
vw =l^mdwn sonrak\ hwyata inanm\rd\lar. Bununla belw onlar iddia edirdilwr ki, “yax]\
kommunistlwr” =l^mdwn sonra belw adamlar\n xatirwsindw hwmi]wlik ya]ay\rlar. Sovet
d=vr^ndw wn mw]hur ]^arlardan biri belw idi: “Lenin hwmi]w sa`d\r! Lenin hwmi]w
bizimlwdir!” Leninin Moskvadak\ Movzoleyindw n^mayi]w qoyulmu] balzamlanm\]
cwswdi bol]eviklwrin axirwt d^nyas\na inanmayaraq =zlwrinin allahs\z dinlwrini
yaratmaq cwhdini g=stwrir. Lenin onlar\n allah\, Karl Marks\n “Kapital” \ isw Incili idi.
Yaln\z Lenin vw Stalinin deyil, Sovet Ittifaq\nda b^t^n vwtwnda]lar\n =l^mdwn sonra
yada sal\nmas\ m^mk^n idi. Hwr bir kwndli vw fwhlwyw d^nyas\n\ dwyi]mi] qohumlar\
^[^n abidw vw ya g=zwl mwzar d^zwltmwyw icazw verilirdi. Buna g=rw dw mwhz elw bu
d=vrdw Sofi Hwmid incwswnwt qalereyas\na [evrildi.
W
W
W
Wlllliiiiffffbb
b
baaaad
d
d
daaaan
n
n
n IIIIssssttttiiiiffffaaaad
d
d
dwwww H
H
H
Haaaallllllllaaaarrrr\\\\
Sofi Hwmid hwm[inin rwsmi siyaswtin xalq psixikas\na yeridilmwsindw meydana [\xan
gecikmw hallar\n\ wks etdirir. Mwswlwn, gwlin burada wlifban\n vw dilin i]lwnmwsi
mwswlwsini g=t^rwk. 20-ci wsrdw Azwrbaycanda wlifba rwsmi surwtdw d=rd dwfw
dwyi]dirilmi]dir: wrwb wlifbas\ndan lat\na (1929), kirilw (1939) vw sonra yenidwn
twkmillw]dirilmi] lat\n wlifbas\na ke[ilmi]dir (1991-ci ilin sonlar\). (AZER.com-da
axtar\n: “Wlifba vw dilin u`rad\`\ dwyi]ikliklwr”, AI 8.1, yaz, 2000).
Dil siyaswtinin hwyata ke[mwsi ^[^n [ox vaxt illwr twlwb olunur. Insanlar\n bu yeni
wlifban\ =yrwnmwsi vw bu wlifbada rahat yaz\b-oxuya bilmwsi ^[^n m^wyywn zamana
ehtiyac vard\r. Burada ya] amili b=y^k rol oynay\r, belw ki, ya]l\lar ^[^n k=hnw wlifba
hwyatlar\ boyu onlar\ qane etdiyi ^[^n onlar twzw wlifban\ qwbul etmwyw hwvwsli
deyillwr.
11
{ox vaxt qwbul edilmi] qanunun whali aras\nda praktiki cwhwtdwn fwaliyywt
g=stwrmwyw ba]lamas\ aras\nda whwmiyywli dwrwcwdw gecikmw olur. Mwswlwn,
Azwrbaycan m^stwqilliyini wldw etdikdwn sonra Azwrbaycan Parlamentinin qwbul etdiyi
ilk qanunvericilik aktlar\ndan biri yeni wlifban\n qwbul edilmwsi olmu]du.
Azwrbaycanl\lar Sovet d=vr^ndw mwcburi ]wkildw qwbul etdirilmi] kiril wlifbas\ndan
yaxa qurtarma`a vw 1920-ci ilin wvvwllwrindw qwbul edilmi] vw sonralar
twkmillw]dirilmi] lat\n wlifbas\na ke[mwyw [ox can at\rd\lar. Azwrbaycan Sovet
Ittifaq\ndan ayr\laraq =z m^stwqiilliyini 1991-ci il oktyabr\n 18-dw elan etsw dw,
Sovetin Ittifaq\n\n rwsmi surwtdw da`\lmas\ haqq\nda Bela Veja raz\l\`\ wslindw 1991-ci
il dekabr\n 8-dw imzaland\.
Bu m^qavilwdwn 2 hwftw sonra Azwrbaycan Parlamenti dekabr\n 25-dw rwsmi ]wkildw
yeni wlifba qwbul etdi. Bununla belw, hwqiqwtdw wlifba dwyi]ikliyi prosesi yava] getdi vw
kiril wlifbas\ 2001-ci il avqustun 1-dw prezident Heydwr Wliyev kiril wlifbas\n\n hwr
hans\ bir rwsmi swnwddw vw ya azwrbaycan dilindw istifadw olunan hwr hans\ bir
ma`azalar ^zwrindwki yaz\lar\n i]lwnmwsinin qeyri-qanuni oldu`u barwdw qwrar verdiyi
d=vrw qwdwr kiril wlifbas\ hwlw dw geni] ]wkildw istifadw olunurdu.
Yeni wlifban\n qwbul edilmwsi zaman\ meydana [\xan gecikmw hal\ qwbir da]lar\nda da
=z^n^ b^ruzw verirdi. Cwmiyywtin [ox hisswsi kiril wlifbas\ ilw yazma`\ daha rahat
hesab edirdilwr, baxmayaraq ki, onlar\n [oxu =zlwrini rus dilinin dominant oldu`u
Sovet Ittifaq\ ilw ba`lamaq istwyindw deyildilwr.
Fwrdiliyin g^cl^ oldu`u Sofi Hwmiddw wlifba dwyi]ikliyinin twsiri qwbir da]lar\nda [ox
ayd\n ]wkildw g=r^n^r. M^swlman mwzarlar\nda m^wyywn ifadwlwrin eyniliyi vw
twkrarl\`\na bir meyl vard\r. Lakin wgwr ]wxs =z yax\n\n\n qwbri ^st^ndw
twkrarolunmaz, fwrdi ]wkildw yaz\ yazd\r\bsa onda son 20 il wrzindw wlifban\n tez-tez
dwyi]dirilmwsinin necw savads\zl\`a swbwb oldu`u [ox ayd\n ]wkildw hiss olunur. Qwbir
da]lar\n\n [oxunda s=zlwrdw [oxlu hwrf swhvi var vw azwrbaycan wdwbi dilinw uy`un
gwlmwywn ifadwlwrw rast gwlinir.
SS
S
Soo
o
offffiiii H
H
H
Hwwwwm
m
m
miiiid
d
d
diiiin
n
n
n G
G
G
Gwwwwllllwwwwccccwwwwkk
k
k G
G
G
G==
=
=rrrr^
^
^
^n
n
n
n^
^
^
^]]]]^
^
^
^
Mwzarlarda do`um vw =l^m tarixlwri yaz\ld\`\ndan inancla ba`l\ x\rda n^anslarda ba]
verwn meyl vw dwyi]ikliklwri sezmwk art\q m^mk^nd^r. Mwswlwn, haz\rda Azwrbaycan
Sovet Ittifaq\ndan ayr\l\b =z m^stwqilliyini wldw etdikdwn vw din azadl\`\ m=vcud
olduqdan sonra Islam\n geni] n^fuz qazand\`\n\ g=r^r^k. Son 3-4 il wrzindw isw bu
daha [ox nwzwrw [arp\r.
12
Qwbir da]lar\nda Qurandan g=t^r^lm^] misralar\n say\ g^ndwn-g^nw artmaqdad\r.
Wlavw olaraq demwk olar ki, tarixin bu d=nwmindw da] yonanlar\n da] ^zwrindw [wtin
wrwb wlifbas\n\ yazmalar\ ilk dwfw wlinw qwlwm alan birinci sinif ]agirdinin yaz\s\na
bwnzwyir. {ox g^man ki, hwmin yaz\n\ i]lwywn nwqqa] bu wlifban\ bilmir vw ya ba]a
d^]m^r. Ayd\nd\r ki, bu ilmw vw n=qtwlwrin he[ biri heykwltwra] ^[^n bir mwna
da]\m\r. Wrwb dilindw olan yaz\lar [ox pis bwnzwtmw ^sulu ilw yaz\l\r vw nwticwdw
tekstlwrdw [oxlu swhvlwr meydana [\x\r.
Hwm[inin qwbir da]lar\nda hwyat\ vw ]wxsin tutdu`u pe]wni twrwnn^m edwn
simvollar\n say\ g^ndwn-g^nw azal\r. Wgwr bu meyl davam etsw, qwbir da]lar\ ^zwrindw
olan foto ]wkillwr vw hwtta Sovet d=vr^ndwn qalm\] ki[ik portret ]wkillwr dw [ox g^man
ki, yox olacaq. Bir daha qeyd edwk ki, bu Islam qaydalar\na [ox ciddi ]wkildw wmwl
olundu`u twqdirdw ba] verw bilwr. Gwlwcwkdw [ox g^man ki, fwrdilik vw ]wxsiyywti
twrwnn^m edwn wlamwtlwri g=stwrmwyw olan meyl azalacaq. Vwhdwt vw =l^mw
yana]man\n daha “d^zg^n twrzdw” ifadw etmwk meyllwr g^clwnwcwk.
Belwliklw [ox g^man ki, gwlwcwkdw Sofi Hwmiddw qwbir da]lar\ ba]qa c^r ]wkil alacaq.
Cinsi, ]wxsiyywti, maraq vw pe]wni ifadw etmwk ^[^n nwq] edilmi] simvollar\n wvwzinw
[ox g^man ki, twsviri incwswnwt =z simmetrik vw geometrik dizayn\ ilw daha daha
twmtwraql\ olacaqd\r.
M
M
M
M^
^
^
^h
h
h
h^
^
^
^m
m
m
m SSS
Su
u
u
uaaaallll
Sofi Hwmidlw ba`l\ hwr hans\ bir elmi twdqiqatdan vw ya analizdwn daha [ox whwmiyywt
kwsb edwn ziyarwt insan\ cavablardan daha [ox suallarla oradan aralanma`a mwcbur
edir. Sofi Hwmidi emosional cwhwtdwn twsirlwnmwdwn twrk etmwk qeyri-m^mk^nd^r.
Oradan ayr\larkwn =l^mdwn [ox hwyat haqq\nda fikirlw]mwyw ba]lay\rsan; insan\n
beyninw cavabdan [ox sual meydana gwlir.
Yekun olaraq onu demwk olar ki, Sofi Hwmid haz\rk\ vwziyywti ilw hwqiqwtwn dw
=l^m^n deyil, hwyat\n twntwnwsidir. G=zlwnilwnlwrin wksinw olaraq, bura ilhamland\r\c\
vw insan\n kefini qald\ran bir yerdir—hwyat\n twsdiqidir. Bu bizw belw bir sual
vermwyw vadar edir: Hwyat\m\ vw se[diyim hwyat yolunu wn yax]\ ifadw edw bilwn
simvollar hans\lard\r?
I][i heywtindwn G^lnar Aydwmirova, Aytwn Wliyeva vw Aydan Nwcwfova, Nigar
Abbaszadw vw R=vzwt Qas\mov mwqalwyw =z t=hfwlwrini vermi]lwr.
13
______
Veb direktor: Betti Bleyer
Ingilis dilindwn twrc^mw vw mwtnin y\`\lmas\: &lviyyw Mwmmwdova
Yoxlad\: Aytwn Wliyeva
Redaktw etdi vw veb ^[^n haz\rlad\: Aydan Nwcwfova
AZERI.org-a qoyuldu: Iyul 2005
Dostları ilə paylaş: |