15
Səfəvi - Osmanlı münasibətləri ilə əlaqədar deyildir.
Əsərin Sankt-Peterburq əlyazması beş “hekayədən” (Üləma bəy
Təkəli
41
, Qazi xan Təkəli
42
, Əlqas Mirzə
43
, İsgəndər paşa
43
və Sultan
Bayazid
45
haqqında) ibarətdir.
“Təzkirə” yaddaş qeydləri, memuar səciyyəsi daşıyır. Buna görə
də xronoloji ardıcıllıq tez-tez pozulur, real hadisələr şahın röyaları və şəxsi
mülahizələri ilə qarışıq şəkildə rəvayət edilir. Hekayə hər yerdə birinci
şəxsin, I Şah Təhmasibin dilindən söylənilir. Şahın baxışlarının əks etdirən
təsvirlər obyektivliyi ilə fərqlənmir. Buna baxmayaraq, I Təhmasibin əsəri
Həsən bəy Rumlunun və digər salnaməçilərin məlumatlarını tamamlayan
qiymətli ilkin mənbədir. ”Təzkirə”nin I Şah İsmayılın vəfatından sonra
qızılbaş tayfalarının üsyanı, XVI əsrin birinci yarında Səfəvi - Osmanlı
müharibələri, 1538-ci ildə Şirvan ərazisinin Səfəvi dövlətinə birləşdirilməsi
və s. haqqında məlumatları xüsusilə maraqlıdır. Əsərdə Səfəvilərin inzibati
idarə sistemi, vilayət hakimlərinin təyin olunması, bağışlanmış mülklər və s.
barəsində material vardır.
Əli Zeynalabdinin (Əbdibəy təxəllüslü şair) “Təkmilət əl-əxbar ”
(“Xəbərlərin təkmili”) əsəri tarixi - xronikal səciyyə daşıyır, ümumtarix
əsəridir və dörd fəslə (baba) bölünmüşdür. Müsəlman sülalələrinə həsr
olnmuş dördüncü fəslin sonuncu hissəsində ilk Səfəvilərin - I İsmayılın və I
Təhmasibin hakimiyyət illəri şərh edilir. Əsərin istifadə etdiyimiz, keçmiş
SSRİ-də yeganə nüsxəsi natamamdır, hicri 968 (1560-1561)-ci ilin
hadisələrinin şərhində kəsilir
46
.
I Şah Təhmasibin hakimiyyət dövrü hadisələrinin təsviri faktik
material və elə təfərrüatlarla zəngindir ki, bunlara digər, sinxron
salnamələrdə təsadüf edilmir. Məsələn, dövlət banisinin vəfatından sonra
qızılbaş feodal əyanlarının torpaq və yüksək vəzifələr uğrunda dramatik
mübarizəsinin gözlənilmədən dəyişkənliyə uğraması faktları şahidin canlı
hekayəsində verilmişdir. Əsərdə Səfəvilər dövlətinə birləşdirildikdən sonra
Şirvanın vəziyyəti, Əlqas Mirzənin qiyamı, Abdulla xan Ustaclının Şirvanda
Bürhan Mirzənin, Mehrabın və Qasım Mirzənin separatçı çıxışlarına qarşı
mübarizəsi haqqında mühüm məlumatlar vardır.
16
Əli Zeynalabdin miqyaslı siyasi hadisələrdən bəhs edərkən şiəliyin
və Səfəvilərin tərəfdarı kimi çıxış edir, rəsmi əhval-ruhiyyəyə əməl edir. O,
kiçik məmur işlədiyinə görə bürokratik aparata yaxşı bələd idi və buna görə
də saray mühitində mümkün olan hər cür təyinatlar və yerdəyişmələr barədə
onun məlumatları diqqətəlayiqdir. Xronikanın dili lakonikliyi ilə fərqlənir və
dəbdəbəli ibarələrdən məhrumdur.
Hürşad ibn Qubad əl- Hüseyninin, uzun müddət Hindistanda
yaşamış İraqi-Əcəm əhli olduğu ehtimal edilir. Orada o, Əhmədnaqar
hakimlərindən, Nizamşahlar sülaləsindən olan Sultan Bürhanın yanında
qulluğa girmişdi. Hürşah Bürhan (1508-1553) səfir kimi I Şah Təhmasibin
sarayına göndərilmiş və hicri 952-ci ilin rəcəb ayında (1545-ci ilin
sentyabrı) Reyə Gəlmişdi. Bir ay keçdikdən sonra o, şahın qəbuluna
düşməyə nail olmuş və öz hökmdarının min tümən dəyərində olan
hədiyyələrini I Təhmasibə təqdim etmişdi
47
, Hurşahın məlumatına görə o, il
yarım Səfəvi şahının sarayında qalmış və onun Gürcüstana və Şirvana
yürüşlərində də iştirak etmişdi (1546-1547)
48
. Hurşahın sonrakı həyatı
haqqında məlumat azdır. Hicri 971 (1563-1564)-ci ilədək, yəni 19 il ərzində
o, Səfəvi sarayında yaşamış və saray dairələrinə yaxın olmuşdur. Burada o,
özünün “Tarix-i elçi-yi Nizamşah” (“Nizamşahlar elçisinin tarixi”)
adlandırılmış tarixi xronikasının birinci variantını başa çatdırmışdır. Müəllifin
məlumatına görə, I Təhmasib onun əsərinə böyük maraq göstərmiş, işlə
tanış olduqdan sonra istifadə etmək üçün öz əsərinin surətini ona vermişdi;
bu əsərində o, ”xilafətin pənahı əlahəzrət şahın Rum müharibəsindən indiyə
kimi başına gəlmiş bəzi hadisələri bir yerə toplamış və onları bir neçə fəslə
bölərək xoşagələn hekayələr yazmışdı...” (Söhbət “I Şah Təhmasibin
təzkirəsi”ndən gedir - O.Ə.)
49
. Gördüyümüz kimi, Hurşah Səfəvi şahının
memuarının bəzi yerlərini demək olar ki, köçürmüşdür.
Bundan bir qədər sonra Hurşah Hindistana qayıtmış və 1656-ci ilin
iyununda Holkonda vəfat etmişdir.
“Tarix-i elçi-yi Nizamşah” yeddi fəsildən (məqalədən) ibarət olan,
hər biri öz növbəsində “söhbətlərə” (“göftar”) bölünən ümumtarix əsəridir.
17
Altıncı fəsil Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu hökmdarlarına, Səfəvilərin ilk iki
şahına, Xəzərsahili vilayətlərin hakimlərinə və Osmanlı sultanlarına həsr
olunmuşdur. Hürşahın əsərinin bir neçə əlyazma nüsxəsi məlumdur. Lakin
onlardan heç birinin mətni tam şəkildə, yəni əsərin bütün hissələrini əhatə
etmir
50
. Keçmiş SSRİ-də bu əsərlər yox idi (yaxud da hələ aşkar
edilməmişdi). Onun kiçik bir hissəsi - Şirvanın və digər Xəzəryanı
vilayətlərin tarixinə aid parçası Ç.Şefer tərəfindən nəşr olunmuşdur
51
. Bu
hissə məzmunca zəngindir. 1537-1538-ci illərdə Qələndərin (dərvişin) xalq
üsyanı haqqında məlumatlarından başqa, burada sonuncu Şirvanşahlar və
onların oğlanları barəsində, bu sülalənin nəsil şəcərəsindəki boşluğu
doldurmağa imkan verən bəzi məlumatlar vardır.
Biz Britaniya muzeyinin, hələ mənbə müəllifinin sağlığında üzü
köçürülmüş nadir nüsxəsindən istifadə etmişik. Bu əlyazması daha erkən
yazılmışdır və səhihdir. I Şah İsmayıla və I Şah Təhmasibə həsr olunmuş,
bizim üçün çox mühüm olan hissəsini (VI məqalədən 3-cü göftar) özündə
əks etdirir. I Təhmasibin hakimiyyəti haqqında çox ətraflı hekayə şahın
qardaşı Sam Mirzə hicri 969 (1561-1562)-cu ildə Qəhqəhə qalasında
zindana salınanadək olan dövrü əhatə edir və hakimiyyətdə olan monarxın
mədh olunması ilə bitir. Səfəvilər tarixinin işıqlandırılmasında bu hissədən
indiyə kimi istifadə olunmamışdır.
Hürşah Səfəvilər dövlətinin bir çox vilayətlərində - Şirvanda və
Azərbaycanın digər hissələrində, Gilanda,Mazandaranda olmuşdur və bu
vilayətlərin tarixinə dair onun məlumatlarının dolğunluğu, müfəssəlliyi də
elə bununla izah edilə bilər. Hindistan Nizamşahlar dövlətinin səfiri və
təbəəsi olan Hurşah Səfəvilərin və şiəliyin tərəfdarı kimi çıxış etsə də,
onu fanatizm səviyyəsinə gətirib çıxarmır, öz təmkinli üslubunu və
obyektivliyini saxlayır.
Mövzumuzun mühüm mənbələrindən biri Budaq Qəzvininin
“Cəvahir əl-əxbar” (“Xəbərlərin inciləri”) əsəridir. Bu əsərin dünyada yeganə,
avtoqraf sayılan nüsxəsi M.Y.Saltıkov-Şedrin adına Sankt-Peterburq Dövlət
Kütləvi Kitabxanasının Əlyazmaları Fondunda saxlanılır
52
və 678 səhifədən
ibarətdir. Əlyazmada olan kolofona görə iqrar etmək olar ki, əsər hicri 984-
Dostları ilə paylaş: |