Tofiq Köçərli
- 45 -
Qarabağ: Yalan və Həqiqət
Fәtәlixan Әfşar 1756-cı ildә Qarabağa qoşun yeritdi. Fәtәlixan “7 dәfә fitnә vә fәsadı
göylәrә qaldırdı. Lakin hәr dәfәsindә mәqsәdә çatmadan; külli tәlәfatla geri qayıtdı.
Axırıncı dәfә ulduzlar qәdәr saysız qoşunla gәlib Ballıca çayı ilә Xacә Әlili çayı arasında
olan geniş bir sәhrada düşdü. ... Bu zaman Çilәbörd vә Talış mәliklәri- mәlik Hatәm vә
mәlik Usub da gәlib Fәtәli xanın qoşunları ilә birlәşdilәr ... Axırda o, mәliklәrlә bәrabәr
böyük bir qüvvә ilә hücuma keçdi ... Pәnah xan da müharibә meydanında üz ağardan vә
düşmәni qırmaq üçün ürәklәri lalә tәk dağlı olan Qarabağ qoşunu ilә müdafiәyә
girmişdi. Fәtәlixan gördü ki, arzusunun gözәli varlıq aynasında görünmür. Ciddi-cәhdi ...
zәrәr vә peşmançılıqdan başqa bir şey . vermir. Tәdbirlәr gördü, vasitәçilәr saldı, saziş
vә barışıq binası qoydu ... Pәnah xan da ... onun xahişini qәbul etdi: (onlar) Ağa
körpüsündә görüşәrәk sülh etdilәr. Barışıq әhd vә peymanla mehkәmlәndi”.
142
Bәzi mәlumatlara görә, son döyüşdә Fәtәlixanın qoşunundan iki min nәfәr
öldürülmüşdü.
Lakin Fәtәlixan hiylә işlәdәrәk “öz Qızını Pәnahın oğlu İbrahim xana әrә vermәk
bәhanәsi ilә İbrahim xanı ordugaha qonaq çağırdı” vә onu xaincәsinә girov edәrәk İrana
apardı. Bununla әlaqәdar Pәnah Әli xan o zaman İranda mәşhur olan Kәrim xan Zәndlә
ittifaqa girәrәk, Fәtәlixandan intiqam almağa başladı. Pәnah Әli xan qoşunu ilә Arazı
keçәrәk Kәrim xanla birlәşdi. Birlәşmiş qüvvәlәr Urmiya qalasına - Fәtәlixanın üzәrinә
hücuma keçdilәr. Fәtәlixan mәğlub edildi vә sonra edam olundu. İbrahim Xәlil
zindandan buraxıldı vә Qarabağa qayıtdı.
143
Lakin Pәnah Әli xan Kәrim xanın hiylәsinin
qurbanı oldu. Kәrim xan onu özü ilә Şiraza apararaq, әslindә әsir etdi. Bir rәvayәtә görә,
o, Şirazda vәfat etmiş, cәnazәsi Ağdama gәtirilib, orada dәfn olunub. Başqa bir rәvayәtә
görә, Pәnah Әli xan Şuşaya qayıtmış vә Şuşada da vәfat etmişdir.
Bu, 1759-cu ildә olmuşdur. O zamandan da ta 1806-cı ilәdәk İbrahim Xәlil xan
Qarabağda hakimlik etmişdir.
Belәliklә Fәtәlixanla müharibәdә dә Pәnah Әli xan Qarabağın müstәqilliyini saxlaya
bilmişdi. Onun oğlu İbrahim Xәlil xan da öz ağıllı vәziri görkәmli şair Molla Pәnah Vaqiflә
birlikdә uzun müddәt Qarabağ xanlığının müstәqilliyini qorumağa nail olmuşdu. Mәsәlәn,
hamı bilir ki, 1795-ci ildә Şuşa hәtta Ağa Mәhәmmәd Qacar üçün alınmaz bir qalaya
çevrilmişdi. Rus hәrbi tarixçisi Potto haqlıdır: “Ağa Mәhәmmәd Şah Qacarın
Tofiq Köçərli
- 46 -
Qarabağ: Yalan və Həqiqət
basqınlarından Şuşanın qәhrәmancasına müdafiә olunması İbrahim xanın bioqrafiyasının
әlamәtdar sәhifәlәrindәn biridir”.
144
M.F.Axundov 1854-cü ildә Şuşaya Qasım bәy Zakirә mәnzum mәktub yazmışdı:
... İndi Qarabağın igidlәrinә,
Kimdir şücaәtdә ola qәrinә?
Yetişәcәk hәr biri düşmәn sәrinә,
De ki, baydaq yıxıb, top alan gәrәk.
Köhlәn at üstündә, qılınc belindә,
Meydana üz qoyub tüfәng әlindә.
Gah sağına xәsmin, gahi solunda,
Çıxarda naleyi-әlaman gәrәk!
Doğmamış Qafqazda analar qorxaq.
Bizә döyüş gәrәk, nә biçin-başaq ...
145
Bu misralar tamamilә başqa münasibәtlә vә başqa dövr üçün deyilmişdi. Lakin
qarabağlıların döyüşkәnliyini, qorxmazlığını vә igidliy.ini vәsf edәn bu misraları XVIII
әsrdә Qarabağ xanlığının, Şuşanın qәhrәman müdafiәçilәrinә dә tamamilә aid etmәk
olar.
Bәli, Qarabağ xanlığı İran sәrkәrdәlәri, İran şahları ilә mübarizәdә öz müstәqilliyini
saxlamışdı. Qarabağ xanlığını İran xanlığı hesab edәnlәr, o cümlәdәn Stupişin, tarixi
faktlarla hesablaşmalıdırlar.
Qeyd olunduğu kimi, ermәni mәliklәrindәn ikisi (Hatәm vә Usub) Qarabağ xanlığına
xain çıxmış vә Pәnah Әli xana qarşı Fәtәlixanla birlikdә vuruşmuşdular.
Fәtәlixanın uğursuzluğundan vә edam edilmәsindәn sonra ermәni mәliklәri dәrhal
başqa istiqamәt götürdülәr. Yenidәn Rusiyaya üz tutdular. Rusiya Şimali Qafqazda
möhkәmlәndikcә mәliklәr Qarabağ xanlığı әleyhinә gizli pozuculuq işlәrini güclәndirdilәr.
Bu dәfә onlar Rusiya çarı II Yekaterinaya girişdilәr vә onu öz tәrәflәrinә çәkmәyә nail
oldular. V.L.Veliçkonun yazdığı kimi, “II Yekaterina ermәnilәrә lütfkarlıqda ifrat hәddә
çatmışdı, bu, ola bilsin, onun sarayında hökm sürәn әxlaqsızlıq vә fövqәladә cah-cәlalla
bağlı idi. Tәәccüblü deyil ki, ermәni tacirlәrindәn qiymәtli mallardan “peşkәş” alan saray
әyanları var idi”.
146
1780-ci il yanvarın 10-da ermәni xadimlәri sәrkәrdә A.Suvorova xüsusi mәktubla
bildirdilәr ki, “Ermәnistan artıq bir neçә әsrdir öz hökmdarını vә idarәçiliyini itirmişdir” vә
“öz millәtindәn hansısa bir başçı olarsa Ermәnistan çox asanlıqla bәrpa edilә bilәr”. Bu
Tofiq Köçərli
- 47 -
Qarabağ: Yalan və Həqiqət
mәqsәdlә tәklif olunurdu ki, “xalqın iradәsi ilә yaxud imperatorun icazәsi ilә millәtdәn bir
başçı seçilsin” vә o, “Dәrbәnddә möhkәmlәnә bilsin vә onun Şamaxı vә Gәncәni
tutmasına kömәk edilsin. O zaman, şübhәsiz Qarabağdan vә Sıqnaxdan gәlib onunla
birlәşәrlәr; başçı kifayәt qәdәr qoşun toplayıb asanlıqla İrәvan vә digәr şәhәrlәri
tutar”.
147
Hәm dә Suvorova yazırdılar ki, “ermәni xalqı öz hökumәtinin hakimiyyәti
altında olarsa vә öz sәrhәdlәrini bir qәdәr genişlәndirәrsә”, hәmişә 15-20 minlik qoşun,
vә Türkiyә ya İranla müharibә olduqda isә 60 min vә daha çox qoşun saxlaya bilәr.
Mәqsәd olduqca sadә vә aydın idi. Rusiyanı Zaqafqaziyaya hücuma tәhrik etmәk,
Rusiyanın, mәhz Rusiyanın әli ilә Şamaxı vә Gәncәni tutmaq, İrәvanı tutmaq,
Ermәnistan dövlәti yaratmaq. 1790-cı il yanvarın 23-dә hәrbi kömәk haqqında şәxsәn II
Yekaterinaya müraciәt olundu: “Barbarları devirmәk üçün qoşunla, az miqdarda da olsa
qoşunla kömәk edilsin, zira Rusiya qoşunu tәkcә öz zәhmli adı ilә farsların qüvvәlәrinә
üstün gәlәr vә Şuşa xanının hökmranlığını devirә bilәr”.
148
Bu müraciәtlәrә II Yekaterinanın konkret olaraq necә münasibәt bәslәmәsi mәnә
mәlum deyil. Mәlum olan odur ki, Qafqaz xәttindә baş komandan P.S.Potyomkin
Qarabağ mәliklәrinin müraciәtinә cavab olaraq, onlara II Yekaterinanın mәrhәmәt
göstәrdiyini vә onları “tatar zülmündәn xilas etmәk” haqqında әmr aldığını xәbәr vermiş
vә onları “hazır olmağa” çağırmışdı.
149
Mәliklәr dәrhal “hazır olduqlarını” P.S.Potyomkinә çatdırdılar vә “Rusiya qoşun-
larının onların sәrhәdlәrinә yeridilmәsini” xahiş etdilәr. Potyomkin dә dәrhal “yüksәk
mәnsәb sahibi olan ermәni әyanı” göndәrilmәsini istәdi. Mәliklәr cavab verdilәr: “Xan
(İbrahim Xәlil xan-T.K.) .qarşısında öz niyyәtlәrini vaxtından әvvәl açmaq vә mütlәq
mәhv edilmәk tәhlükәsinә görә bunu edә bilmәzlәr”.
150
Bu, Arqutinskinin etirafıdır.
Maraqlıdır ki, imperatora vә P.S.Potyomkinә mәktublarında “Şuşa xanının
hökmranlığını devirmәk” әzmi ilә qürrәlәnәn mәliklәr bu halda Potyomkinin çox da çәtin
vә böyük olmayan tәlәbini (“yüksәk mәnsәb sahibi olan ermәni әyanı” göndәrmәk)
yerinә yetirmәyә cәsarәt etmәmişdilәr. Ümumiyyәtlә mәliklәr “özgә әli ilә od tutmaq”
istәyirdilәr.
İbrahim Xәlil xan öz tәbәәlәri olan ermәni katolikosu vә mәliklәrinin satqınlığından
vә bәd әmәllәrindәn xәbәr tutmuşdu. İ.Arqutinskinin yazdığına görә, “Şuşa xanı general
Dostları ilə paylaş: |