Daşqın hidroloji rejim fazalarının ən əsaslarındandır.
Daşqın, nisbətən qısa
müddət ərzində su sərfinin kəskin artmasına deyilir.
Daşqının yaz və yay gursululuğundan fərqi ondadır ki,
o müəyyən bir vaxtda
deyil, ilin müxtəlif fəsillərində baş verir, axım həcmi gursululuqdakından az olur
və nisbətən qısa müddət ərzində davam edir.
Daşqınlar leysan yağışları və qış zamanı havanın mülayimləşməsi ilə əlaqədar
olaraq qarın əriməsindən və uzun sürən yağışlardan sonra əmələ gəlir.
Leysan daşqınları isə Krım, Qafqazın Qara dəniz sahillərində və Dneprin
Karpatdan axan qollarında daha tez-tez baş verir.
Daşqınlar ilin müxtəlif fəsillərində əmələ gəlir. Daşqının əsas
ünsürləri
qalxma və düşmə müddətləri, daşqın axımının həcmi və maksimal su sərfidir.
Ayrı-ayrı hallarda daşqının maksimal sərfi və səviyyəsi gursulu dövrün müvafiq
sərfindən və səviyyəsindən böyük ola bilər. Daşqın zamanı çayda daçqın dalğası
əmələ gəlir.
Kiçik hövzəli çaylarda hesabı sərf kimi daşqın sərfləri qəbul edilir. Daşqın
zamanı su böyük əraziləri basır və müxtəlif təsərrüfat sahələrinə böyük ziyanlar
vurur. Odur ki, bir çox çay hövzələrində hər il daşqına qarşı mübarizə tədbirləri
görülür. Bəzən bu məqsədlə çaylarda xüsusi tənzimləndirici su anbarları da tikilir.
Daşqının formalaşması sutplayıcı hövzədə yağış sularının toplanma vaxtından
asılıdır. Leysan yağışları böyük hövzələrdə müntəzəm paylanmır və yalnız onun
müəyyən sahələrini tutur. Leysan, şiddətliyi 10-20 mm/saatdan çox olan, qısa
müddət davam edən (2-3 saat) yaöışlara deyilir. Leysan yağışları isə şiddətliyi 2-10
mm/saatdan çox olan və bir neçə saatdan bir neçə günə qədər davam edən yağışlara
deyilir. Leysan və leysan yağışı yağdıqda, suyun
bir hissəsi torpaq səthinin
islanmasına sərf olunur, yəni az yağışın yağması ilə səth axımının başlanması
arasında müəyyən bir vaxt keçir. Bu vaxt, hövzənin geoloji quruluşundan,
relyefindən, bitki örtüyündən asılıdır. Yağış suyunun bir hissəsi buxarlanmaya, bir
hissəsi isə hövzədəki mikroçökəklikləri doldurmağa sərf olunur. Bunların hər ikisi
daşqın axımının itkiləridir. Yağış suyu süzülərək torpağa keçir və yeraltı suların
ehtiyatını artırır. Buna görə də həmin sular hidroqrafik şəbəkəyə gec gəlib çatır.
Səth axınları xırda su lülələri şəklində yamaclarda
hərəkət edir, bir-birinə qarışır,
sonra isə birləşərəkçay şəbəkəsinə daxil olur. Yamaclardan axan səth sularının
sürəti hidroqrafın formasına böyük təsir edən amillərdən biri hövzənin bitki
örtüyüdür. Bitki örtüyü olan hövzələrdə səth axını coşqun xarakterli olmur.
Bitkisiz hövzələrdə isə bu axın coşqun olur və onun kinetik enerjisinin bir hissəsi
hidravliki müqaviməti dəf etməyə sərf olunsa da, eroziya prosesi daha şiddətli
gedir. Daşqına çayla
hərəkət edən dalğa kimi baxsaq, onda həmin dalğanı
səciyyələndirən əsas kəmiyyətlər onun yayılma sürəti, amplitudası və uzunluğu
olacaqdır. Daşqın dalğası hərəkət edərkən onun ön hissəsində qalxma zamanı
meyllik, enmədəkindən çox olur. Buna görə də daşqın fazası üçün su sərfinin
səviyyədən asılılıq əyrisi şəklində olur. Düzənlik çaylarında isə bu əlaqə əyrisi adi
formada kimi qalır.
Yağış daşqının maksimal su sərfi, hövzəsinin sahəsi 200 km
2
-dən az olan
çaylarda aşağıdakı düsturla hesablanır:
Q
p
=A
1%
φH
1%
λ
p
δF
3
Behruz Melikov
Behruz Melikov
Burada, H
1%
-1% təminatlı sutkalıq yağış layı; φ-daşqının axım əmsalı; A
1%
-
1% təminatlı maksimal axım modulu;
F-hövzənin sahəsi, km
2
-lə.
Hövzəsinin sahəsi 200 km
2
-dən çox olan çaylarda maksimal su sərfini təyin
etmək üçün empirik düsturlardan istifadə edilir. Bu düsturlarda, maksimal axım
modulunun hövzənin sahəsi artdıqca azalması (reduksiya) nəzərə alınır.
Reduksiyanı göstərən dərəcə ayrılmış hər bir hidroloji rayon üçün sabit qəbul
edilir.
Maksimal su sərfləri üzərində aparılan müşahidələr kifayət qədər olduqda
hesablamalar riyazi statistikanın üsullarına əsaslanır və müxtəlif təminatlı sərflər
təminat əyrisini ekstrapolsasiya etməklə əldə edilir. Maksimal axımı hesablamaq
üçün müxtəlif analitik təminat əyrilərindən istifadə olunur.
Empirik təminatı hesablamaq üçün aşağıdakı düsturdan istifadə olunur:
%
100
2
1
a
n
a
m
p
−
+
−
=
Bu düsturda a=1 olduqda Kritski-Menkelin (Veybul), a=0.3-də
N.N.Çeqodayevin, a=0.5 olduqda isə Hazenin düsturları alınır.
Qəza daşqın
su sərfləri müşahidə edilirsə, bu düsturlarla hesablanmış
təminatların qiymətləri böyük olur. Müşahidə edilmiş maksimal su sərfləri arasında
bir və ya bir neçə su sərfi başqa su sərflərinin qiymətlərindən ciddi fərqlənsə,
onların təminatını M.Ə.Məmmədovun düsturu ilə hesabllamaq olar:
%
100
•
+
=
z
i
m
K
n
m
p
Burada, p
m
-empirik təminat, %-lə; m-azalma sırasında su sərfinin sıra
nömrəsi; K
i
-modul əmsalı (i=1,2.3,...,n); n-sıra üzvlərinin ümumi sayı (müşahidə
müddəti); z- üst göstəricisi olub, variasiya əmsalının qiymətinə uyğun götürülür:
C
v
>1.8 olduqda z=2; C
v
<1.8 olduqda z=3; 0.3≤C
v
≤0.5-də z=4 və C
v
≤0.3-də z=5
götürülür.
Hidrometriki müşahidə məlumatları kifayət qədər olduqda maksimal su
sərfinin hesablanması aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir:
•
Maksimal su sərfləri azalma sırasında düzülür;
•
Sıranın orta qiyməti hesablanır;
•
Modul əmsalları hesablanır;
•
Empirik təminatlarhesablanır;
•
Variasiya və asimmetriya əmsalları-momentlər və ya təqribi ən çox
həqiqətəbənzər üsullarından biri ilə hesablanır;
a) Momentlər üsulu ilə:
1
)
1
(
1
2
−
−
=
∑
n
K
C
n
i
v
3
1
3
)
2
)(
1
(
)
1
(
v
n
i
s
C
n
n
K
n
C
−
−
−
=
∑
b) təqribi ən çox həqiqətə bənzər üsul ilə:
1
lg
1
2
−
=
∑
n
K
n
i
λ
1
lg
1
3
−
=
∑
n
K
K
n
i
i
λ
4
Behruz Melikov
Behruz Melikov