56
-insan
hüquqlarının
təmin
olunmasının
və
qorunmasının əsaslarının mövcudluğu;
-insan hüquqlarının bir elm sahəsi və istiqaməti kimi
digər elm istiqamətləri ilə (məsələn, siyasətşünaslıq,
biologiya,
sosiologiya,
psixologiya
və
s.)
ə
laqəli
məzmununun mövcudluğu və s.
İ
nsan hüquqları həm də məntiqin predmetidir. Belə ki,
insan hüquqları ayrıca şəkildə bir məfhum kimi öyrənilir. Onun
tərkib hissələri və bölgüsü vardır. İnsan hüquqlarında hökm
amili mövcuddur. İnsan hüquqları anlayışının dərk
olunmasında (bütün hallarda) sillogizm (başlanğıc hökmlərdən
nəticə hökmlərinin çıxarılması) mövcuddur. (Qeyd: sillogizm
ə
n sadə eyni zamanda olduqca tipik məntiqi təfəkkür
formasıdır. Sillogizm sayəsində məfhum və hökmlər
tutuşdurulduqca, tədricən həll olunan məsələ üzərində
düşünərkən meydana çıxan bütün əsas fikirlər də yoxlanılır.
O zaman hər bir bir fikrin həqiqiliyi, düzgünlüyü ciddi
surətdə əsaslandırılır və sübut edilir.
52
Beləliklə, fikri
fəaliyyətin normal cərəyan etməsi üçün sillogizm, induksiya
və deduksiyanın bütün başqa məntiqi formalarının olması
mütləq lazımdır. Onların sayəsində təfəkkür daha sübutlu,
inandırıcı və ziddiyyətsiz olur).
53
İnsan hüquqlarının təmin
edilməsinin dərk olunmasında idrak obyekti olaraq fəlsəfi
kateqoriyalar (uyğunluq və ziddiyyətlərin resurs və zaman
nisbətində müəyyən olunması; inkişaf və insan hüquqlarının
asılılığı prizmasının müəyyən olunması və s.) mövcuddur.
İ
nsanlar öz hüquqlarını formal və dialektik məntiq üsullarından
istifadə etməklə dərk edə bilirlər və onun təmin olunmasını
həyata keçirə bilirlər. İnsan hüquqlarının təmin olunması və
52
Ümumi psixologiya. Pedaqoji institutların tələbələri üçün dərslik.
Prof. A.V. Petrovskinin redaktorluğu ilə. Əlavələr edilmiş və yenidən
işlənilmiş 2-ci nəşrindən (M., 1977) tərcümə. “Maarif” nəşriyyatı, 1982.
səh. 337.
53
Həmin kitab. səh. 337.
57
qorunması üçün subyektlərlə resurs arasında əlaqəli vəziyyətlər
vardır. İnsan hüquqları təsnifatın obyektidir. Bununla yanaşı,
insan hüquqlarının dərk olunması üçün sübutlardan,
mühakimələrdən və s. istifadə olunur. İnsan hüquqları xəyali
piramidanın
yuxarı
mərhələsində
fəlsəfənin,
aşağı
mərhələlərində isə elmin obyekti hesab olunmalıdır. Məntiq
burada hər iki mərhələdə mövcuddur və eləcə də iki mərhələni
bir-birinə bağlayır. Məntiq mənalar arasında bağlayıcı və
çevirici rol oynayır. İnsan hüquqları məfhumunun yuxarıdan
aşağılara keçidi nisbi xarakter kəsb edir və fəlsəfi məzmununu
daima özündə saxlayır. Lakin aşağı mərhələlərdə elmi özünə
qatır. Yəni, bölgü təsnifatı elm tərəfindən öyrənilir. (Qeyd:
elmi izahlara əsasən, təsnifat hər hansı bir ümumi əlamət
əsasında cism və hadisələrin qruplar üzrə siniflərə, zümrələrə
bölünməsdir).
54
İ
nsan hüquqları məfhumunun dərk olunması üçün fəlsəfə
(ümumi məzmun), məntiq (parçalayıcı) və elm (tərkiblərin
xassələrinin öyrənilməsi) vəhdətdə çıxış edir. Fikrin bir
qədər aydın şəkildə izahı üçün 1, 2 və 6 saylı qrafiklərə
baxmaq olar.
54
M.M. İsrafilov. Məntiq: Dərs vəsaiti.-B.: Maarif, 1987.-333 səh., s.
106.
58
Инсан_щцгугларынын_фялсяфя_вя_елмин_обйекти_олмасыны_якс_етдирян_схем_ИДРАК_–_ТЯФЯККЦР_Щисси_(интуитив'>График -1
Инсан щцгугларынын фялсяфя вя елмин обйекти
олмасыны якс етдирян схем
ИДРАК
–
ТЯФЯККЦР
Щисси (интуитив,
сенситив) идрак
Елми-обйектив вя
реал, еляжя дя
сенситив идрак
Предмет-мцжярряд
васитяляр, цмуми
щадисяляр
Предмет-конкрет
васитяляр, конкрет
щадисяляр
Формалашыр: цмуми
тясяввцр, цмуми
дцшцнжяляр+конкрет
васитяляр (материал
алям) вя
щадисялярдян
Формалашыр:
конкрет жисм вя
щадисялярдян,
просеслярдян
Фялсяфя
Елм
Мянтиг
Гаврайышы тямин
едян васитяляр:
щисси (дуйьу)
органлары
Гяти вя
цмуми
(универс
ал)
идрак
Гяти,
цмум вя
хцсуси
идрак
Просесли-баьлайыжы,
бирляшдирижи вя айырыжы идрак
Просесин щяйата
кечирилмясиндя
йцклц васитяляр
Дцшцнжя,
дуйма вя
щиссиййат-
цмуми
образ,
цмуми
иникас
Реаллыьын дуйьу
органлары
васитясиля
эюрцнмяси,
ешидилмяси,
дуйулмасы, дадына
бахылмасы вя с.-
конкрет образ
Инсан щцгуглары
-
нязяри
васитя,
мцжярряд тяфяккцр,
реал тясяввцр
Инсан
щцгуглары
-конкрет
васитя,
тятбиг
олунан
норма вя
щадися
Инсан
щцгуглары-
йцксяк
дяйяр,
мяняви немят
Иnsan
hцquqlarы-
bцtюv vя
tяrkibя
parчalanan
mяfhum
Фялсяфянин обйекти-
бцтюв вя цмуми,
али мязмун,
мащиййят
Elmin obyekti - bцtюv вя
tяrkib hissяlяr, real
mяzmun, real
gerчяklik, materiya
alяmi, real hadisяlяr
Нятижя:
инсан
щцгуглары-
фялсяфянин вя елмин обйекти
дед.
-йа
инд.
-йа
График-
ляр
бюлмяси
Dostları ilə paylaş: |