Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TEMPORALLIĞIN LEKSİK VAHİDLƏRLƏ İFADƏSİ
- Temporal zərflər (zaman zərfləri)
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 205
payız arasında olan fəsli “yaydır”: müq.et: yer→yil (il)→yay; “yarın” sabah, gələcək gün mənasındadır: müq.et: yer→yil (il)→yarın... Təqdim etdiyimiz bu müqayisələr daha çox dünyanın heliosentrik sistemi ilə, konkret desək, yer və başqa planetlərin Günəş ətrafında, həm də öz oxu ətrafında dolanması haqqında təlim ilə səsləşir. “Kitab”da zaman-məkan vəhdətini əks etdirən dil vahidləri- nin rəngarəngliyi türk dillərinin, o cümlədən Azərbaycan dilinin zənginliyini sübut edir.
“Kitab”ın dilində temporal leksika xüsusi bir lay təşkil edir. Bu tip vahidlərin ümumi mənzərəsi aşağıdakı istiqamətlərdə daha aydın görünür: zərflər: imdi, dün, sabah, həmişə... isimlər: yil, gün, yaz, yay, güz, qış... sifətlər: yarınkı, ağlı-qaralı... qoşmalar: əvvəl, soηra, bərü... bağlayıcı sözlər: qaçan kim, ol vəqt kim ... frazeoloji vahidlər: dün qatmaq, günlərdə bir gün, göz açıb görmək... “Kitab”ın dilindəki temporal leksikanı yuxarıda təqdim etdi- yimiz sistem üzrə təhlil etməzdən əvvəl “zaman” sözünə − onun mənşəyi, intensivliyi, sinonimliyi kimi məsələlərə münasibət bil- dirməyi zəruri hesab edirik. İlk olaraq qeyd edək ki, “zəman” sözü “Kitab”ın birinci cümləsində üçüncü söz kimi işlənib (Rəsul əley- hissəlam zəmanına yaqın Bayat boyından, Qorqut ata diyərlər, bir ər qopdı); “Kitab”da ərəb dilindəki forma və semantikasına uy- ğundur (zəman), müasir Azərbaycan ədəbi dilində isə “zaman” formasında sabitləşib; “Kitab”da “zəman” sözünün sinonimləri də qabarıqlığı ilə seçilir: zəman (Axır zəmanda xanlıq gerü...) → vəqt-vaxt (...ol vəqt Qazan evin yağma edərdi) → dəm-vaxt (Evin
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 206
yağmalatdığıη dəm Taş Oğuz belə bulınmadı, səbəb oldur) → bu məhəl – bu zaman (Bu məhəldə oğuz ərənləri bir-bir yetdi) → əyyam (Oğuz genə əyyamla gəlüb, yurdına qondı) → vədə (Əcəl vədə irməyincə kimsə ölməz) → çağ (Qalın Oğuzıη gəlini-qızı bəzənən çağda)... Zaman sözünün assosiativliyi kontekstində dəqiqləşdirdiyimiz bu sinonim cərgənin rənga-rəngliyi “Kitab”da temporallığın ifadə vasitələrinin zəngin-liyini təsdiqləyən ilkin kodlar kimi çıxış edir. Şübhəsiz ki, bu cür kodların açılması qədim türk dili, tarixi, etnoqrafiyası və mifologiyası ilə bağlı dolğun fikirlər söyləməyə imkan yaradar, bir sıra qaranlıq məsələlərə, gizli məqamlara işıq sala bilər. Çünki “Kitab” yenə də sirli-sehirli olaraq qalır. Bu da təsadüfi deyil. Çünki “mifik zaman emprik za- manın içərisində əridən ozanlar türkün kökünün uzaqlığını, ilkin- liyini təsdiqləyirdilər” 1 . Bu fakt da “Kitab”da temporallığın leksik vahidlərlə ifadəsinin ayrılıqda, həm də yuxarıda təqdim etdiyimiz sistem üzrə təhlil süzgəcindən keçirilməsini şərtləndirir.
Türk dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilində zaman zərf- lərinin bir qismi semantika baxımından felin qrammatik zamanları ilə eyni xətdə birləşir. Daha doğrusu, bir sıra zaman zərfləri felin qrammatik zaman formasını konkretləşdirir, onun qabarıqlığını təmin edir. Digər tərəfdən, bəzi ismi xəbərli cümlələrdə zaman mənası məhz zaman zərfləri ilə ifadə olunur. Məsələn, “Kitab”ın dilində işlənmiş “imdi” (indi) zaman zərfinin funksionallığına mətn daxilində diqqət yetirək: “Görəlim, imdi yaradan neylər” (D-148); “İmdi qanı dedigim bəg ərənlər?!” (D-154). Birinci cüm- lədə işlənmiş indiki zaman məzmunlu “imdi” zaman zərfi həmin cümlədəki qrammatik zaman formasının (-ər//-ir neylər) daha qa- barıq şəkildə ifadə olunmasını təmin edib. İsmi xəbərli ikinci cüm-
1 R.Qafarlı. Azərbaycan türkünün mifologiyası. DDA, Bakı, 2010, səh.19. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 207
lədə isə indiki zaman mənası daha çox “imdi” sözü ilə reallaşdırı- lıb. Yaxud keçmiş zaman məzmunlu “əvvəl” zaman zərfinin eyni cümlə daxilində iki dəfə həm də müxtəlif funksiyalarda çıxış etməsinə təsadüf olunur: “Qızlarıη yolı əvvəldir, əvvəl sən at!” (D-199). Bu cümlənin ümumi semantik yükündə zaman mənasının qabarıq şəkildə təzahürü müşahidə olunur ki, bu da təsadüfi deyil. Çünki həmin cümlədəki ismi xəbər də, zaman zərfliyi də məhz zaman zərfi ilə (əvvəl sözü ilə) ifadə olunub. Qeyd edək ki, “Kitab”ın dilindən verdiyimiz yuxarıdakı cümlə modelləri müasir ədəbi dilimiz üçün də səciyyəvidir. Daha dəqiqi, bu tip cümlələr müasir ədəbi dilimizdə təkmilləşmiş, zənginləşmiş şəkildədir. Azərbaycan dilçiliyində zaman zərflərinin semantikası ilə fe- lin qrammatik zamanlarının yaxınlığına müxtəlif prizmalardan ya- naşılıb: T.Hacıyev zaman zərflərinin semantikasına tarixi-linqvis- tik müstəvidə aydınlıq gətirir: “...felin qrammatik zamanlarına müvafiq zaman zərfləri zamanın müxtəlif müddətlərini bildirir. Keçmiş zaman anlayışı göstərilir: əvvəl(-lər); qabaq(-lar); çoxdan, əzəldən, onda// anda; dünən//dün, o gün, o vaxt... İndiki zaman məzmunu bildirilir: indi//imdi, şimdi; hazırda, dərhal, bu gün, bu axşam... Gələcək zaman anlayışı verilir: sabah//səhər//danla, sonra (lar)... Eyni zamanda bütün zamanları əhatə edən, universal zaman məzmunu verən zərflər də var: həmişə, dəmadəm, daim, müdam, hər gün, hər axşam, hər səhər, hər an, yenə...” 1 . Y.Seyidov ismi xəbərlərə aid olan zaman zərflərinə tam başqa bucaqdan yanaşır: “...Zərf cümlədə hərəkət bildirməyən sözlərə də aid ola bilər: O indi tələbədir, sabah mütəxəssis olacaqdır. Buradakı indi zərfi ismi xəbərə (tələbədir) aiddir. Bu o demək deyil ki, zərf həm də əşya- nın əlamətini (burada zamanın) bildirən nitq hissəsi kimi təriflən- sin. Ona görə də zərfi hərəkətin əlamətini bildirən nitq hissəsi kimi təqdim etmək kifayətdir” 2 . Ə.Şükürov zaman zərflərini adi, kon- 1 T.Hacıyev. Zərf. – H.Mirzəzadə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1990, səh.193. 2 Y.Seyidov. Azərbaycan dilinin qrammatikası. Morfologiya. Bakı, 2000, səh.365. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|