18
rasionallıq və qarşılıqlı maraqların nəzərə alınması əməkdaşlığın və
etimadın inkişafı üçün əsas meyarlardır.
Avropa İttifaqının xarici siyasətinin əsas hərəkətverici qüvvəsi
üzv ölkələrin məcmu potensialıdır. Lakin konkret beynəlxalq
məsələlərin həllində onların maraqları heç də həmişə üst-üstə
düşmür. Nəzəri baxımdan, Aİ beynəlxalq münasibətlərin aktoru kimi
supramilli beynəlxalq təşkilatlara (subyektlərə) aiddir. Lakin 1990-cı
illərdə onun inkişafında yaranmış meyillər bunu deməyə məcbur edir
ki, Aİ tədricən kvazidövlət aktoruna transformasiya olunur. Belə bir
təbii sual yaranır: Aİ-ni hansı səviyyəli geosiyasi aktor hesab etmək
olar – regional lider, böyük dövlət, yoxsa fövqəldövlət?
Beynəlxalq münasibətlər sahəsinin tədqiqatçılarının
əksəriyyətinin fikri iki əsas kateqoriyaya yönəlib – “böyük dövlət” və
ya “regional lider”.
Avropa İttifaqına böyük dövlət kimi yanaşmağın tərəfdarları
buna istinad edirlər ki, Aİ üç böyük ölkədən – Böyük Britaniya,
Almaniya və Fransadan ibarətdir. Beləliklə, onların ittifaqı ən azı
böyük dövlət formalaşdırır. Xatırladaq ki, qlobal səviyyədə bir neçə
sektorda beynəlxalq münasibətlərə təsir göstərən dövlət böyük
dövlət hesab edilir. Lakin fövqəldövlətdən fərqli olaraq böyük
dövlətlərin milli qüvvəsi həmişə milli təhlükəsizliyin bu və ya digər
mühüm sektoru ilə məhdudlaşır. Onlardan fərqli olaraq fövqəldövlət
hər hansı təhdid və çağırışlara qarşı çıxmaq üçün təhlükəsizliyin
bütün əsas sektorlarında kifayət qədər güclüdür.
Məlum olduğu kimi, ənənəvi realizm alyansların siyasətini
dövlətlərin milli gücünün cəmləşdirilmiş siyasəti hesab edirdi. Lakin
Aİ-də bu məsələdə hər şey tərsinədir. İttifaqın genişlənməsi onun
ayrı-ayrı aktorlarının milli gücünü zəiflədir. Bir tərəfdən, dövlətlərin
19
çoxunun qərarların qəbulunda tələb olunan konsensus Aİ-nin taleyini
həll edən adekvat və vaxtında siyasi qərarlar qəbul edilməsi prosesini
ləngidir. Digər tərəfdən, iqtisadiyyatın inkişafı və Aİ ölkələrində
korrupsiyaya qarşı mübarizənin səviyyələrində fərqlər ona gətirib
çıxarır ki, güclü iqtisadiyyatlar İttifaqı irəliyə aparmaqdansa, daha çox
zəiflər onu geriyə çəkir. Buna görə də Aİ-də bir neçə böyük dövlətin
təmsil olunmasına baxmayaraq, vahid ittifaq onları gücləndirmək
əvəzinə zəiflədir.
Bu siyasət ABŞ-ın maraqlarına uyğundur, ABŞ Avrasiya
məkanında hər hansı bir dövlətin üstünlüyünə yol verməməyə çalışır.
Vaxtilə Prezident C.Karterin milli təhlükəsizlik məsələləri üzrə
müşaviri olmuş Zbiqnev Bzejinski bu barədə birmənalı olaraq
yazmışdı. Onun sözlərinə görə, Avropa inteqrasiyası ABŞ-ın
mənafelərinə uyğundur. Çünki o, Almaniyanın və digər nüfuzlu
oyunçuların iqtisadi qüdrətini Köhnə Dünyanın inteqrasiya layihələri
içərisində əritməyə imkan verir.
Qlobal qüvvələrin stratifikasiyasında Aİ-nin yerini müəyyən
etmək üçün aktorun müharibələr, qeyri-ənənəvi risklər, iqtisadi
böhranlar və onlardan uğurla çıxmaq səviyyəsi kimi müxtəlif
təhdidlərə reaksiyasının effektivliyinin təhlili metodikasından da
istifadə etmək olar.
Bipolyar sistemin parçalanmasından sonra Aİ-nin üzləşdiyi ilk
münaqişələrdən biri Yuqoslaviya böhranı oldu. Özlüyündə bu böhran
və Aİ-nin həmin prosesdə fəaliyyəti göstərdi ki, təhlükəsizlik kimi
taleyüklü sahədə NATO olmasa İttifaqın heç bir əhəmiyyəti yoxdur.
Balkan böhranının gedişində strateji qərarlar qəbul edilməsində əsas
rol oynayan Vaşinqton idi. Məsələn, 1995-ci il dekabrın 14-də
Parisdə imzalanmış Deyton sülh sazişi Bosniya və Herseqovinada qan
20
tökülməsinə və müharibəyə son qoydu. Şübhəsiz ki, zorakılığın
dayandırılmasında Qərb ölkələri böyük rol oynadılar. Lakin bizi daha
çox maraqlandıran tarixə “Deyton diplomatiyası” adı ilə düşmüş bu
diplomatiyanın xarakteridir. Bu diplomatiya ABŞ tərəfindən
beynəlxalq normalara hörmətsizlik və təzyiq siyasətini açıq-aşkar
nümayiş etdirən “qamçı və qoğal” prinsipinə əsaslanırdı. Deyton
danışıqlarının nümayəndələrini uzun müddət danışıqlar zalından
buraxmadılar, sözün hərfi mənasında şərt qoydular ki, əgər onlar
razılığa gəlməsələr, heç kəs zaldan çıxmayacaq. Bəs, hər bir dövlətin
suverenliyi prinsipi necə oldu? Bu hiddətləndirici və sərt yanaşma
özlüyündə münaqişə tərəflərinin inandırılması və onların özlərinin
qarşılıqlı məqbul və kompromis seçimə gəlməsi imkanı verilməsinə
əsaslanan vasitəçiliyin məntiqinə zidd idi.
Balkan böhranı ilə bağlı tarix təqribən iyirmi ildən sonra Ukrayna
nümunəsində təkrarlandı. Lakin bu dəfə istər Aİ, istərsə də ABŞ hər
hansı təsirli hərbi, siyasi və ya iqtisadi tədbir görmədi. Ukrayna
faciəsinin kökü məhz Balkan münaqişəsindən başlanır. O vaxt Qərb
ölkələri SSRİ-nin dağılması fonunda beynəlxalq hüquq normalarını,
beynəlxalq hüququn subyektlərinin suveren hüquqlarını unudaraq
kefləri istəyəni bəyan edirdilər.
Qərb ölkələri tərəfindən düşünülməmiş addımlar atılmasını, ikili
standartlar siyasətini və beynəlxalq hüquq normalarının təhrif
olunmuş interpretasiyasını nümayiş etdirən daha bir nümunə
Kosovodur. Brüsseldəki və Vaşinqtondakı siyasətçilər siyasi
uzaqgörənlik nümayiş etdirməyi bacarmadılar və qabaqcadan görə
bilmədilər ki, Balkanlarda siyasi xəritənin zorla dəyişdirilməsi və
sesessiyanın leqallaşdırılması cəhdləri münaqişələrin daha da
artmasına gətirib çıxara bilər və volyuntarist layihələrin müəlliflərinin
Dostları ilə paylaş: |