Tofiq Köçərli Qarabağ: Yalan və Həqiqət

Tofiq Köçərli 
- 54 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Müqavilәdә  Şuşalı  vә Qarabağlı  “İbrahim xanın bütün ailәsi, nәsli vә  әyalәti ilә 
Ümumrusiya imperiyasının tәbәәliyinә daxil olması” elan edildi. Başqa cür yox, mәhz 
belә: ermәnilәrin; yaxud ermәni mәliklәrinin deyil, mәhz İbrahim xanın öz әyalәti vә s. 
ilә Rusiyaya daxil olması.  İbrahim xanın “әyalәtinin (Qarabağ xanlığının - T.K.) 
bütövlüyünün saxlanmasına imperator zәmanәti”
170
 verildi. Ermәni mәliklәrinin deyil, 
mәhz İbrahim xanın “әyalәtinin bütövlüyünün saxlanmasına imperator zәmanәti” verildi! 
Bu gün rus xadimlәrinin öz sәlәflәri tәrәfindәn imzalanmış  hәmin müqavilәni 
görmәmәzliyә vurmaları vә qulaqardına vermәlәri әn azı tәәccüb doğurur,. 
Müqavilәdә  “Şuşalı  vә Qarabağlı  İbrahim xan ... Gürcüstan Baş hakimi ilә 
qabaqcadan qarşılıqlı razılıq olmadan qonşu hakimlәrlә  әlaqә saxlamamağa, onlardan 
elçilәr gәlәrsә  vә ya mәktub göndәrilәrsә, onlardan mәzmunca tutarlı olanları Baş 
hakimә göndәrmәyә  vә ondan icazә istәmәyә, dәyәri az olanlar haqda isә  mәlumat 
vermәyә  vә Gürcüstan Baş hakimi tәrәfindәn” xanın yanına “tәyin edilmiş  şәxsә 
mәlumat vermәyә vә onunla mәslәhәtlәşmәyә söz” verdi. 
Belәliklә Qarabağ xanı xarici dövlәtlәrlә  әlaqә saxlamaq hüququnu itirdi. Lakin 
“İbrahim xan zati-alilәrinin vә onun ocağından olan varislәrin vә arxasının Qarabağ 
xanlığı üzәrindә hakimiyyәtinin dәyişmәz” saxlanmasına, habelә “daxili idarә etmә ilә 
bağlı hakimiyyәt işlәrinin, mәhkәmә  vә divanxana işlәrinin, bununla yanaşı ölkәdәn 
yığılan gәlirin zati-alilәrin (xanın) sәlahiyyәtindә” qalacağına zәmanәt verildi.
171
 
Gәtirilәn faktlar göstәrir ki, XVIİ әsrdә Rusiya, ermәni xadimlәrinin bilavasitә tәhriki 
ilә Qarabağı, bütün Azәrbaycanı  әlә keçirmәyә çox cәhd göstәrmişdir. Lakin Rusiya 
hәmin  әsrdә  hәlә Azәrbaycanda, o cümlәdәn Qarabağda möhkәmlәnә bilmәmişdi, 
Rusiyanın Qarabağda “tәyinedici tәsiri” olmamışdı. Bu sahәdә  vәziyyәt XIX әsrin 
әvvәllәrindә  dәyişmişdir. Faktlar hәm dә göstәrir ki, müstәqil Azәrbaycan xanlığı 
Qarabağ Rusiyaya İrandan keçmәmişdir. Qarabağ xanı İranın rәyini soruşmadan, onunla 
hesablaşmadan vә İranın mәnafelәrinin tam ziddinә olaraq Rusiyanın vassalığını  qәbul 
etmişdir.  Әlacsızlıqdan, Rusiya kimi böyük bir dövlәtә müqavimәt göstәrmәk imkanı 
olmadığına görә etmişdir. Nәhayәt, tarixi faktlar Qarabağ xanlığında “heç bir Azәrbaycan 
yerli-dibli olmamışdır” deyәnlәri tamamilә ifşa edir. 
 

---

Tofiq Köçərli 
- 55 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
4.
 
III Fәsil 
Ermәni köçkünlәrinin "böyük hissәsini, xüsusәn  әn kasıbları Qarabağa getmәyә 
tәhrik etmәk" (general Paskeviçin әmrnamәsindәn) 
 
Tarixi saxtalaşdıranlar Qarabağ  әhalisinin milli tәrkibi haqqında olmazın yalanlar 
uydurmuşlar. 
Mәsәlәn, Z.Balayan yazır ki, “keçәn әsrin әvvәllәrindә ermәnilәr Qarabağda әhalinin 
doxsan sәkkiz faizini, hәtta 1913-cü ildә doxsan altı faizini tәşkil etmişlәr”, Ermәnistan 
Akademiyasının nәşr etdiyi “Dağlıq Qarabağ. Tarixi mәlumat” kitabında isә oxuyuruq: 
“Yalnız XVIII әsrin ikinci yarısından Pәnah xan vә  İbrahim xan dövründә  Şuşaya az 
miqdarda köçәri müsәlman köçmüşdür. Tәsadüfi deyildir ki, hәtta müsәlmanlar 
içәrisindә doğum yüksәk olsa da, onlar bizim yüzilliyin әvvәllәrindә ölkәnin (Qarabağın -
T.K.)  әhalisinin beş faizdәn çoxunu tәşkil etmәyiblәr”.
172
  İ. Lenski vә başqaları da 
Qarabağ әhalisinin doxsan beş faizinin ermәnilәrdәn ibarәt olmasını iddia edir. 
Burada hәr şey yalandır. 
“Az miqdarda köçәri müsәlmanın”, yaxud Z.Balayanın ifadәsi ilә, “bir ovuc kәlmә 
köçәrinin” “ermәni mühitindә” göstәrdiyi rәşadәt - zәmanәnin güclü Qarabağ xanlığını 
yaratması, ermәni mәliklәrini özünә tabe etmәsi, bu Azәrbaycan xanlığını 
möhkәmlәndirib XIX әsrin әvvәllәrinәdәk saxlaya bilmәsi haqqında danışmışıq. 
İndi isә  Şuşa haqqında qısaca söhbәt açaq. Gördüyümüz kimi, ermәni müәlliflәri 
iddia edirlәr ki, “Pәnah xan vә  İbrahim xan dövründә  Şuşaya az miqdarda keçәri 
müsәlman köçmüşdür”. 
Ş.Mkrtıçyanın fikrinә görә, güya Şuşa 1740-cı ildә hansısa ermәni knyazı tәrәfindәn 
bәrpa edilmişdir.
173
 
Ermәni müәlliflәri  Şuşanın ermәni  şәhәri olması haqqında uydurmalarını dünyaya 
yayıblar. Bu barәdә iki “tәzә” misal: 
- 1996-cı ilin noyabrında  Şuşaya gәlmiş amerikan müxbiri Piter Ford yazmışdır: 
“Şuşa, bu şәhәr, ermәni  şәhәri olmuşdur, 1921-ci il qırğınından sonra şәhәrdә 
azәrbaycanlılar mәskunlaşmışlar” (“Krisçen Sayens monitor” qәzeti, 22 noyabr, 1966, 

---

Tofiq Köçərli 
- 56 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
yәqin, müәllif 1920-ci ildә Dağlıq Qarabağda ermәni qiyamının darmadağın edilmәsini 
nәzәrdә tutur. Görünür, hәmin müxbirin Dağlıq Qarabağ ermәnilәrinin lideri 
R.Koçaryanla söhbәti olubmuş  vә Koçaryan Şuşa haqda yanlış fikri onun beyninә 
yeridibmiş. Koçaryan 1996-cı ildә  dәfәlәrlә  bәyan edib: “Şuşa, azәrbaycanlıların 20-ci 
illәrdә әlә keçirdiyi ermәni şәhәridir”). 
- Moskvalı Vladimir Stupişin isә yazmışdır: “Dağlıq Qarabağı asan türklәşdirmәk üçün 
DQMV-i ilә Ermәnistan arasında  әrazicә  kәsilmә saxlanmışdır. Artıq 1979-cu ildә 
ermәnilәr Dağlıq Qarabağda yüz faizә qәdәr deyil, yetmiş faizdәn azacıq çox olmuşdular 
vә hәtta Qarabağın tarixi mәrkәzi Şuşa daha az ermәni vә daha çox azәrbaycanlı şәhәri 
olur”. 
Öncә  İbrahim Xәlil xanın yanında mirzәlik etmiş, 1797-ci ildә Molla Pәnah Vaqif 
öldürüldükdәn sonra, 1822-ci ilәdәk Qarabağ xanlığının vәziri işlәmiş Mirzә Camal 
Cavanşir Qarabağinin  Şuşa qalasının tikilmәsi haqqında yazdıqlarını  qısaca olaraq 
oxuculara çatdıraq. Mirzә Camalın “Qarabağ xanlığının tarixi” әsәrini akademik A.Berje 
rus dilinә  tәrcümә edәrәk, hәlә 1855-ci ildә, Tiflisdә  çıxan “Qafqaz” qәzetindә çap 
etmişdir. (“Kavkaz”, 1855, №61, 62, 65, 67, 68, 69). Nә o zaman, nә dә sonra, gәrәk 
ki, heç kim Qarabağ xanlığının müasiri, iyirmi beş il Qarabağ xanlarının vәziri işlәmiş, 
Şuşada yaşamış Mirzә Camalın yazdıqlarını tәkzib etmәmişdir. 
Qarabağ xanlığının ilk mәrkәzi Bayat qalası idi. Bayat qalası Çәlәbi xanın yürüşünә 
tab gәtirsә dә xanlığın mәrkәzi üçün әlverişli deyildi. Ona görә Pәnah Әli xan “Şahbulağı 
adı ilә mәşhur olan Tәrәnküt qalasını” bina etdi, qalanın “әtrafında yüksәk yerdә geniş 
hasar hördülәr. Bazar çarsu, (meydan), Hamam vә  mәscid tikdilәr”
174
  Şahbulaq qalası 
Qarabağ xanlığının mәrkәzi oldu. 
Lakin  şәrait daha etibarlı, daha möhkәm vә alınmaz qala tikmәyi tәlәb edirdi. 
M.C.Qarabağiyә görә, Pәnah xanın  әmri ilә xanın “işgüzar vә bacarıqlı adamları 
mәslәhәtlәşib qәrara gәldilәr ki, biz gәrәk dağların içindә, möhkәm vә keçilmәz yerdә 
elә bir әbәdi vә sarsılmaz qala tikәk ki, onu güclü düşmәn belә mühasirә edә 
bilmәsin”.
175
 Bu niyyәti “Mәlik Şahnәzәr bәyә söylәdilәr vә onun mәslәhәti vә bәlәdçiliyi 
ilә Şuşa qalasını tikmәk qәrarına gәldilәr. Xanın bir neçә nәfәr bilici vә mәlumatlı adamı 
gedib, qalanın yerini vә  әtrafını yoxladı. Qalanın içindә iki-üç bulaqdan başqa axar su 

---