58
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
Qəri «qarı» 1. «Qoca qadın, arvad»; 2. «Arvad»; 3. Qatı,
qəddar, kinli, hiyləgər və s.
Quruğ «qoruq». 1. Təbii-tarixi əhəmiyyəti olan bitki, hey
van və s. cinslərini qoruyub-saxlamaq məqsədilə dövlət tə
rəfindən xüsusi mühafizə olunan yer; 2. Əkilmiş yerlər/əkin,
bostan, tarla, otlaq və s.; 3. Keçmişdə istifadə edilməsi qadağan
olunmuş mülkədar yerləri; 4. Qarovul, keşik.
Quç «qoç». Azərb.: qoç 1. Qoyunun erk əyi, döllük erkək
qoyun. 2. məc. igid, qoçaq.
Türk dilindən alınmalar.
Dilin yazıyaqədərki dövrünün tədqiqində başqa dillərə
aid materiallar xüsusi rol oynayır. Yazısı olan h ər bir dilin ya-
zıyaqədərki dövrü də olmuş dur. Bu dövrə aid faktlar baş qa
dillərdə, onun öz tarixi boyu əlaqə və təmasda olduğu dillərdə
qorunub saxlanır, yazılı abid ələrdə yer tutur. «Hind-Avropa
dilçiləri, İran dillərini, slavyan və başqa dilləri öyrənərkən bu
dillərdə kökü Azərbaycan dilinə gəlib çıxan turkizmlərin
qədim qatını aşkara çı xarmışlar» (73, 3). 80-ci illərin ikinci
yarısından başlayaraq, tədqiqatçılar bu məsələyə böyük diqqət
göstərmişlər.
Dilin yazıyaqədərki dövrünə aid qədim sözlər onomastik
vahidlərin tərkibində daim mühafizə olunur. Ona görə də
onomastikaya, eləcə də etnogenezə dair tədqiqatlarda qədim
leksik qat diqqət mərkəzində olur.
Məlumdur ki, dillər tarixi inkişaf prosesind ə bir-biri ilə
birtərəfli və ikitərəfli əlaqədə olurlar. Dil əlaqələri xalqlar
arasındakı mədəni, siyasi və iqtisadi əlaqələr zəminində baş
tutur. Xalqların tarix ən yaxın və ya eyni ərazidə yaşaması
onların dilləri arasında təmaslı əlaqələr yaradır. Təmaslı
59
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
əlaqələr prosesində dillər bir-birinə təsir göstərir. Bu təsir daha
çox leksik səviyyədə baş verir.
Azərbaycanda İran dilləri ailəsinə mənsub bir sıra dillər
yayılmışdır. Bu dill ər arasında tat dilinin öz yeri var. Tat lar
uzun əsrlər boyu azərbaycanlı larla yanaşı yaşamış, Azərbaycan
dili tatlar üçün canlı ünsiyyət vasitəsi olmuşdur. Hər iki xalq
arasında yaranan davamlı ictimai, iqtisadi v ə mədəni əlaqələrin
təsiri nəticəsində tat dilinin tərkibində Azərbaycan dilindən
alınmış
türk
sözl ərindən
ibarət
xüsusi
leksik
lay
formalaşmışdır. Bu leksik lay həm tematik zənginliyinə, həm
də qarşılıqlı əlaqələrin tarixi xronologiyasını əks etdirməsinə
görə mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Q.Qeybullayev Zaqafqaziyada yayılmış dill ərdə qədim
türk sözlərindən bəhs edərkən tat dilind ə işlənən alınma söz
lərə də xüsusi yer ayırmışdır. Onun tat dilind ə işlənən qədim
türk sözlərinə dair verdiyi nümunl ərdə aya (aya), aqu (ağu),
ağa (əğə), baxiçi (baxıcı), bo (bö), emr əq (ömrağ), bilerzik
(bilərzik), vergi (vergi), qiziz (qiziz), qedeş (ğadaş), qatanqaz
(gatangaz), qizluq (qizlug), qed (gad), qey qu (geygu), qisqi
(qisqi), qintir (qintir), burk (qaraqaş), qeteq (qətəv), qovuz,
qunum (qunum), diriq (diriv), qu den (qudön), qurqut (qurqut),
qundaq (qundağ), quzur (qüzür), dir rik, dirlik (dirlik, dirrik),
tirilik (tirilik), dəzgəçi (dözğaçi), dəzkə (gözgö), durlu (dürlü),
duş, zırlek (zırlak), z ələ (zölö), zinqilti (zingilti), zırp (zirp),
ərəmik (örömik), eçur (açur), key (key), kendu (köndü), künqür
(küngür), kuruk (kürük), kuşek (kusek), kube (kübö), kuşek
(ikindi), kür (kur), lalo (lalo), m əkəcin (mökaçin), oyna, ovna
(övna), uva, ünkər (ünkar), obur-sabur (ubur-sabur), sayki,
sayqi, tapxur (tapxur), sail (sail), suqra (suvra), öd, örük, ürük
(örük), tutmac (tutmoz), uqur (uğur), tanq (tang), tutam (tu -
tam), tuvenk (tuvenk), çənəx (çanak), ciqan (çigan), caqra
60
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
(çaqra), cis (cis!), çiçirinq (çiçiring), çov, ş ire (şirə), hurt
(hurt), kərənti (kərənti), cir (zir) kimi sözlər var. Bunlar
müəllifin göstərdiyi sözlərin tam siyahısı olmayıb, onun yalnız
bir hissəsini təşkil edir (66, 452-453).
Tat dilində işlənən qədim türk sözləri, şübhəsiz ki, tari
xən qədim dövrlərdə bu dilin lüğət fonduna daxil olmuşdur.
Eyni ərazidə yaşayan bu xalqlar arasında həm iqtisadi, həm də,
mədəni əlaqələr müntəzəm səciyyə daşımışdır. Nəticədə tat
dilinə bir çox Azərbaycan sözləri keçmişdir. Qeyd olun muş
sözlərin tarixi aspektdə leksik-semantik təhlilə cəlb olunması
dil tarixi üçün əhəmiyyətli olduğu kimi, tat dilinin lek -
sikologiyasının öyrənilməsi baxımından da böyük əhəmiyyət
daşıyır.
Hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda ve ril-
miş qədim türk sözlərinin bir qismi müasir Azərbaycan dili və
başqa türk dillərində qalmaqdadır. Bir sıra sözl ərsə ar
xaikləşmiş, dilin passiv lüğət fonduna keçmişdir. M əsələn,
Azərbaycan tatlarının dilində işlənən ağu - zəhər, acı, bo//bö
«böyə», bilərzik qizluq, şirə «qatı palçıq», dirrik, soqrak
«fincan», diriq «arıq», qədeş «qardaş», yaxın «doğma adam »
sözləri müasir Azərbaycan ədəbi dilində, dialekt və şivələrdə,
o cümlədən, danışıq dilində işlənir. Bununla yanaşı, həmin
sözlər dilin tarixən qədim dövrlərinə aid leksik qata aid olan
sözlərdir. Qeyd olunmuş sözlər müasir Azərbaycan dili ilə
müqayisədə tat dilində daha çox işləkdir.
Tat dilində işlənən türk-Azərbaycan sözlərini T.Əhmədov
dörd qrupa ayı rır: 1) abidələrdə, eləcə də, Azərbaycan dilinin
dialekt və şivələrində rast gəlinən sözlər; 2) yalnız ümumtürk
abidələrində və Azərbaycan klassiklərinin əsərlərində rast
gəlinən sözlər; 3) fonetik cildinə görə qədim formalara uyğun
gələn sözlər; 4) türk sözlərinə oxşayan, lakin abidələrdə və
Dostları ilə paylaş: |