4. K.Marksning Ijtimoiy formatsiyalar nazariyasi.
K.Marksning asosiy ilmiy yutuqlaridan
biri shundan iboratki, u ijtimoiy-iqtisodiy
formatsiyalar, ularni tashkil etuvchi elementlar, formatsiyalarning almashuv
sabablari to’g’risida ta’limot yaratdi. U uch yirik (ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyani)
ijtimoiy taraqqiyot bosqichini ko’rsatib berdi.
1. Arxaik (birlamchi) formatsiya: sinfiy jamiyatgacha bo’lgan jamoa.
2. Iqtisodiy (ikkilamchi) formatsiya: sinfiy jamiyat; xususiy mulkchilikka
asoslangan antik, feodal va kapitalistik ishlab chiqarish usuli.
3. Kommunistik formatsiya: kishining
kishi tomonidan zulm va
ekspluatatsiya qilinishi muammosini hal qiluvchi sinfsiz jamiyat.
K.Marks ta’limotiga ko’ra, bir formatsiyadan ikkinchisiga o’tish ijtimoiy
inqilob orqali amalga oshadi, ya’ni «kapitalizm qobig’i portlaydi», eski ishlab
chiqarish munosabatlari yemirilib, ijtimoiy tizimning yangi iqtisodiy bazisi
shakllanadi.
Agar industrial jamiyatning dastlabki bosqichlarida
kapitalistik munosabatlar
iqtisodiy o’sishni rag’batlantirsa, keyinchalik bu munosabatlar iqtisodiy o’sishning
«kishaniga» aylanadi, zamon talabiga javob bera olmaydi. Uning nazariyasiga ko’ra
kapitalizm halokatga yuz tutadi. Chunki u o’zining ichki ziddiyatlarini yechishga
qodir emas.
Uningcha, kapitalizm o’rniga dolzarb muammolarni yecha oladigan,
sanoat
sivilizatsiyasi yutuqlaridan unumli foydalanish imkonini beradigan yangi, ancha
takomillashgan jamiyat kelishi kerak. K.Marks ortiqcha ishlab chiqarish, ishsizlik
va kambag’allikni stixiyali bozor iqtisodiyotining muqarrar hamrohi hisoblangan
bo’lsa, kelajakda bo’ladigan ancha
takomillashgan iqtisodiyot esa, ijtimoiylik
asosida tashkil etilgan bo’lishi, yagona reja bo’yicha ishlashi kerak. Uning
tasdiqlashicha, bunday jamiyatda «oldindan ongli tarzda tuzilgan reja bo’yicha
ijtimoiy ishlab chiqarishni amalga oshirish uchun imkon tug’iladi».
Shu narsani qayd qilib o’tish kerakki, kapitalizmning muqarrar halokati
to’g’risidagi K.Marks dalillarida asosiy narsa jamiyatdagi sinflar o’rtasida
daromadlar taqsimotining bozor tamoyili buzilganligida emas, balki bu tizimning
to’la ish bilan bandlikni ta’minlay olmasligi, mustamlakadagi ekspluatatsiyaga va
urishlarga bo’lgan moyilligi hisoblanadi. U, sotsializm va kommunizmni ijtimoiy
jihatdan ideal hisobladi, ularni noantagonistik kommunistik jamiyatning fazalari deb
atadi. K.Marks
nazariyasiga binoan, kommunizm – ishlab chiqarish vositalari bir
butun umumxalq mulki hisoblangan, jamiyatning barcha a’zolari ijtimoiy jihatdan
batamom teng bo’lgan sinfsiz tuzum.
Ammo K.Marksning sinfsiz jamiyat ideallari tantanasiga bo’lgan qat’iy
ishonchi, eng avvalo, klassik iqtisodiy maktabning sinflar nazariyasiga asoslanadi.
U o’zini klassiklarning davomchisi hisoblagan holda, haqiqatan ham, iqtisodiy
o’sish muammosi bilan, xususan, farovonlikning va daromadlarning o’sishi hamda
daromadlarning mehnat, kapital va yer egalari o’rtasida, ya’ni sinflar o’rtasida
taqsimlanish muammosi bilan shug’ullandi. Lekin uning sinflar nazariyasidagi
markaziy g’oya sinfiy kurash hisoblanadi. «Hozirga qadar o’tgan hamma jamiyatlar
tarixi, – deb yozadi K.Marks, – sinflar kurashi tarixidir.
Hur va qul, patritsiy va
plebey, pomeshchik va krepostnoy, usta va xalfa, qisqasi, zolim va mazlum o’rtasida
doim antagonizm bo’lib keldi; ular har doim goh yashirin, goh ochiq bir-biriga
qarshi kurash olib bordi. Bu kurash har safar butun jamiyatni inqilob asosda
boshqatdan qurish bilan yoxud kurashuvchi sinflarning umumiy halokati bilan
tugadi».
Markscha, o’zining kuchayib borayotgan ziddiyatlari bilan kapitalistik
jamiyat ham istisno hisoblanmaydi: turmush darajasi muttasil pasayib borayotgan
sanoat ishchilari sinfi kapitalizm «go’rkoviga» aylanib boradi. K.Marksning
bashorati to’g’ri chiqmaganligini hayotning o’zi ko’rsatdi. Kapitalizm yangi real
hayotga moslasha bildi va ancha yuqori iqtisodiy o’sishni ta’minlay oldi.
Umumiy xulosa qilib shuni aytish mumkinki, J.S.Mill va K.Marks ijodi
U.Pettidan boshlangan klassik iqtisodiy maktabning yakunlanganligini bildiradi.
Mazkur maktabning asosiy qoidalari quyidagilardan iborat:
1.
Inson faqat o’z
foydasiga, o’z ahvolini yaxshilashga intiluvchi kishi
sifatida ko’riladi.
2.
Iqtisodiy bitimda ishtirok etuvchi barcha tomonlar qonun oldida ham,
shuningdek, uzoqni ko’zlab ish yuritishda ham erkin va barobar.
3.
Har bir iqtisodiy sub’ekt har qanday bozordagi baho, foyda, ish haqi va
renta to’g’risida to’liq ma’lumotga ega.
4.
Bozor resurslarning to’la harakatini ta’minlaydi: mehnat va kapital bir
zumda kerakli joyga oqib o’tishi mumkin.
5.
Ish haqi bo’yicha ishchilar sonining elastikligi birdan kam emas.
Boshqacha qilib aytganda, ish haqining har qanday oshishi ishchi kuchi sonining
ko’payishiga
olib keladi, ish haqining har qanday kamayishi esa, ishchi kuchi
sonining kamayishiga olib keladi.
6.
Kapitalistning birdan bir maqsadi kapitaldan keladigan foydani
maksimallashtirish hisoblanadi.
7.
Mehnat bozorida pulli ish haqi mutlaq moslashuvchan bo’ladi (uning
miqdori faqat talab va taklif nisbati bilan aniqlanadi).
8.
Boylikni ko’paytirishning asosiy omili kapital jamg’arilishi hisoblanadi.
9.
Raqobat takomillashgan bo’lishi, iqtisodiyot esa davlatning haddan
tashqari aralashuvidan erkin bo’lmog’i kerak. Bunday sharoitda «ko’rinmas qo’l»
resurslarning optimal taqsimlanishini ta’minlaydi.
10.
Kapitalizm o’rniga dolzarb muammolarni yechib berishga, sanoat
sivilizatsiyasi yutuqlarini eng yaxshi shaklda realizatsiya qilishga imon beruvchi
jamiyat keladi.
Muhokama uchun savollar:
1.
“Qiyosiy ustunlik” nazariyasining mohiyati nima?
2.
K.Marksning bazis va ustqurma konsepsiyalarini qanday tushunasiz?
3.
K.Marks “qiymat”, “qo’shimcha qiymat” kategoriyalarini qanday talqin
etadi?
4.
K.Marks bo’yicha qo’shimcha qiymat ishlab chiqarish mexanizmini