tavsiya etadi. Agar birinchisi, uning tomonidan, qo’shimcha qiymatning o’zgaruvchi
kapitalga bo’lgan nisbati sifatida ko’rilsa, ikkinchisi esa (gap qo’shimcha
qiymatning «o’zgargan shakli» to’g’risida borar ekan) qo’shimcha qiymatning jami
kapitalga, ya’ni o’zgaruvchi va doimiy kapitalga bo’lgan nisbati sifatida qaraladi.
K.Marks ta’limotiga binoan foyda me’yori pasayishga moyil.
Bunday
moyillik, uningcha, Rikardo-Mill ko’rsatib berganidek,
demografik omillar va
tuproq unumdorligining pasayishi «qonuni» keltirib chiqaradigan hayotiy zaruriy
mahsulotlar bahosining oshishi sababli emas, balki kapitalning uzviy tuzilishidagi
umumiy kapitalda o’zgaruvchi kapital hissasining pasayishi tufayli kelib chiqadi.
Bundan tashqari, «qo’shimcha qiymat me’yori» va «foyda me’yori»
tushunchalaridan foydalangan holda, K.Marks erkin raqobat sharoitidagi bozor
iqtisodiyoti xo’jalik mexanizmi «sir-asrorlarini» yaxshi tushunganligini namoyish
etdi. Masalan, qo’shimcha qiymat nazariyasi «mantig’i» bo’yicha, ish kuni qancha
uzun bo’lsa, qo’shimcha qiymat massasi va ekspluatatsiya me’yori shuncha yuqori
bo’lishi kerak. Lekin «qo’shimcha ish vaqtini» uzaytirish yo’li bilan qo’shimcha
qiymatni ko’paytirish usulini K.Marks yaxshi va to’g’ri usul deb hisoblamaydi.
«Absolyut qo’shimcha qiymat» olib keluvchi bunday usul, boshqa
barcha
sharoitlar bir xil bo’lganda, ortiqcha xarajatlarni keltirib chiqarishi, har bir ish soati
unumini pasaytirishi mumkin, ishchilar noroziligining muqarrarligi to’g’risida
gapirmasa ham bo’ladi. Buning ustiga, «Kapital» muallifi, ish kunining faqat
oxirgi soatida kapitalist uchun foyda yaratiladi degan N.Seniorning «oxirgi soat
nazariyasini» qattiq tanqid qildi. Uning tasdiqlashicha, zaruriy ish vaqtining
qisqarishiga qaramasdan, mehnat unumdorligining oshishi «nibiy qo’shimcha
qiymatni» olib kelgach, bir vaqtning o’zida qo’shimcha qiymat me’yorining
pasayish tendensiyasini kuchaytiradi. Shunday bo’lsada, har bir kapitalist intuitiv
tarzda foyda me’yorini ko’paytirishga intiladi. «Foyda me’yori, – deb yozadi
K.Marks, – kapitalistik ishlab chiqarishni harakatlantiruvchi kuchdir; foyda olib
ishlab chiqarish mumkin bo’lgan narsagina ishlab chiqariladi».
Foyda me’yori hamisha qo’shimcha qiymat me’yoridan kam bo’ladi. Buning
sababi
shundaki, uni hisoblaganda qo’shimcha qiymat butun kapitalga nisbatan
olinadi, qo’shimcha qiymat me’yorini hisoblaganda esa, qo’shimcha
qiymatning
faqat o’zgaruvchi kapitalga bo’lgan nisbati olinadi. Chunki qo’shimcha qiymat,
K.Marks ta’limotiga ko’ra, faqat o’zgaruvchi kapitalning funksiyasi hisoblanadi.
«Yuqori uzviy tuzilishdagi» kapital (ya’ni doimiy kapitalning o’zgaruvchi
kapitaldan ko’pligi o’rtacha ijtimoiy me’yordan oshiq bo’lsa) o’rtachadan kamroq
foyda me’yori beradi. «Past uzviy tuzilishdagi» kapital esa o’rtachadan oshiqroq
foyda me’yorini beradi. Kapital o’rtasidagi raqobat, kapitalning erkin sur’atda bir
tarmoqdan ikkinchi tarmoqqa (kam foyda beradigan tarmoqdan yuqori foyda
beradigan tarmoqqa) oqib o’tishi har ikki holda ham o’rtacha foyda me’yorini
keltirib chiqaradi. Muayyan jamiyatdagi barcha tovarlar
qiymati miqdori tovarlar
bahosining miqdoriga to’g’ri keladi. Lekin ayrim vaziyatlarda tovarlar raqobat
ta’siri ostida o’z qiymati bilan sotilmaydi,
balki
ishlab chiqarish bahosi
» bilan
sotiladi.